Fóra e dentro

Velaquí o último artigo en Galicia Hoxe, tal e como comentaba onte:

Fóra e dentro
Proxección exterior e retroproxección da cultura galega

Nas últimas semanas produciuse un interesante debate sobre a situación do mercado dos libros en galego e da cultura galega en xeral. Un dos puntos recorrentes foi preguntarse se desde a Administración se acertou ao pór maior énfase na proxección exterior cando no propio país aínda é tan necesaria unha forte promoción interna. Hai moitos índices que deben terse presentes para avalialo e encamiñar a acción política na cuestión, mais hai dous que non se poden deixar de lado en ningún caso no aspecto bibliográfico, que se deben repetir todas as veces que for necesario até dalos superado. En primeiro lugar, que Galiza é a comunidade do Estado con peores hábitos lectores. Ademais, só entre un 10 e un 19% deste mercado é con obras en galego.

Manuel Rivas, o noso autor máis exitoso tanto dentro como fóra de Galiza, nunha recente entrevista en Vieiros consideraba máis importante “tratar con respecto” a literatura galega no propio país que promovela en grandes eventos internacionais. Sostiña o autor d’O lapis do carpinteiro que “sería irreal esperar que os franceses, ou os fineses, ou os norteamericanos desen un trato destacado ás nosas obras se estas non teñen ese trato no propio país. Esa é a mellor maneira de proxectar a nosa literatura no exterior. Ti vas a Irlanda, ou a Islandia, e nos aeroportos xa podes atopar a súa literatura; aquí non sucede iso. En Galiza tampouco as obras galegas ocupan un lugar destacado nas bibliotecas, e nos medios de comunicación galegos a nosa literatura segue a ser algo exótico.” Concluía, porén, que “ás veces o coñecemento fóra dunha obra permite o seu redescubrimento no interior”.

Arturo Casas, profesor na Universidade de Santiago de teoría literaria e semiólogo, entraba no debate a través do seu blog con esa mesma idea final, para sinalar que a proxección exterior e a interior son dúas caras dunha mesma moeda, dunha estratexia única. El matizaba: “A proxección interior (rede de bibliotecas, clubes de lectura, institucionalización e planificación, convenios coas librarías para que non escondan certos libros) non abonda. É imprescindíbel, pero non abonda.”

No meu entender, xusto o grande problema en Galiza é que, a pesar dos palpábeis adiantos nos últimos anos, o camiño andado aínda non cubriu o tramo do “imprescindíbel”.

A proxección diglósica

O recoñecemento alcanzado fóra do país sen dúbidas contribúe para prestixiar internamente a nosa cultura, mais iso non supón de seu que se vaia ler máis nin que haxa un interese súpeto e masivo pola literatura galega / en galego en Galiza. Malia existir reciprocidade na saída exterior e a difusión interna, penso que non é total, moito menos nun contexto diglósico como o noso.

Podemos pór como exemplo a Manuel Rivas, o autor en galego máis recoñecido tamén fóra de Galiza, como se sinalaba liñas atrás, e que oxalá o sexa moito máis, polo seu ben e polo noso ben colectivo. O compromiso persoal de Rivas coa lingua galega e con moitas outras causas sociais xustas é incuestionábel. Podo dicir desde aquí, como activista da normalización lingüística, que é das persoas que sempre están cando se necesitan, mesmo nos momentos máis crus, nos que se padecen os ataques máis feroces e implacábeis.

Porén, Rivas encóntrase cunha situación pouco alentadora na difusión das súas obras en Galiza. Escribe a súa creación en galego e preocúpase de que na información editorial das traducións figure o título orixinal, o cal vén a ser unha denominación de orixe suplementaria. Porén, os datos sobre vendas sinalan que os seus libros no territorio galego son máis demandados na versión traducida para o español que na xenuína. (Isto é así cando menos no momento da saída ao mercado, que son os datos públicos que puiden cotexar, aínda que con limitacións; talvez a posterior demanda como recomendacións escolares equilibre as vendas no interior, mais descoñezo se existen datos ou estudos ao respecto.)

Cando falamos de como as obras en castelán copan o mercado bibliográfico en Galiza temos que ter presente que tamén entran neste cómputo, e ás veces mesmo encabezando as listaxes de vendas, traducións de libros pertencentes ao sistema literario galego. Este é un problema que ten difícil solución alén da sensibilización do público lector, mais que amosa que pór o acento na proxección exterior sen colocar antes fortes alicerces no propio espazo social de Galiza pode ser mesmo contraproducente. Estas exitosas traducións reforzan a consideración da cultura galega como unha cultura híbrida, unha curiosidade ou excepción da “verdadeira cultura”: a vehiculizada en español.

De Galiza para o mundo

A andaina “imprescindíbel” está por percorrer e debe camiñarse, si, mais aquí ninguén que teña sensibilidade pola cultura galega nega tampouco a necesidade de compartir co mundo as nosas creacións. Só persoas con verdadeira galegofobia, como o deputado do PP Ignacio López Chaves, atacan tal posibilidade.

A Consellaría de Cultura presentou para a divulgación alén das nosas fronteiras diversos proxectos (o último, a marca “The Galician Way”), que se veñen sumar á participación en varias feiras internacionais que lle recoñecen a Galiza un nome no mundo. Porén, o comprometido Instituto Rosalía de Castro ou Instituto Daniel Castelao, que hipoteticamente dependería sobre todo da Secretaría Xeral de Política Lingüística e que figuraba tamén no programa electoral do PSOE, non ten nin tan sequera a primeira pedra simbólica posta.

Política Lingüística, que polas competencias atribuídas ten moito para dicir tanto na proxección exterior como na interior, continúa a abrir lectorados de galego polo mundo adiante sen ter un proxecto definido do que facer con eles e a pesar de que os actuais están infrautilizados. A carencia de estratexia amósase, por exemplo, cando reciben o mesmo diñeiro para actividades lugares como Murcia, Berlín e Lisboa, en todos os casos cunha capacidade de incidencia escasa tanto a nivel académico como social, malia o esforzado voluntarismo da maioría do profesorado lector. Non faría máis sentido pararse a pensar que é o que se procura antes de despregar as fitas das inauguracións de novos centros de estudos galegos alén das nosas fronteiras?

Hai unha anécdota verídica, de hai un par de anos, que non podo deixar de relatar. Un grupo de rapaces cataláns e de rapazas catalás que aprenderon galego como idioma optativo no seu instituto viñeron de excursión a Galiza para coñecela. A idea era poder practicar a lingua no seu hábitat natural, mais ao chegaren ao campamento, acarón dunha vila grande, encontráronse con desconsolo que a xente da súa idade non se dirixía a eles senón en español e que o galego tiña máis ben pouca presenza pública. Xa aprenderan o que é a diglosia, mais iso non lles impediu vivir unha dolorosa frustración. Persoalmente, sei de amigos non galegos que estudaron o noso idioma que se encontran con esa situación cada vez que nos visitan. Que a cultura galega, e dentro dela a lingua, poida existir con normalidade no país é o mellor contributo para a promoción cara a fóra.

Na casa do ferreiro...

Como lembrou Arturo Casas, a proxección interior e exterior teñen que facer parte dunha mesma estratexia, global, que nestes momentos eu non vexo que exista para o noso país. Con certeza, institucións referenciais como o Institut Ramon Llull para o catalán enmárcanse nun proxecto conxunto que ten como piares a revitalización e incorporación da súa lingua aos diferentes ámbitos. Xa que comeza unha nova lexislatura, fagamos votos (nunca mellor dito) para que a situación mude.