A dó pola morte do pai

A seguir, presento a miña tradución para o galego da primeira parte do resumo dun artigo póstumo de Jamil Abuchaem, psicanalista e profesor. Na segunda parte fala máis en xeral sobre o proceso de dó, ademais de dar un par de pinceladas hoxe máis desfasadas. O conxunto deste texto é unha síntese e unha adaptación de Alberto Alvarado Cedeño, que localicei nestes dous blogs.

Decidín traducilo e traelo aquí despois de ler esta entrada do compañeiro Marcelino Fernández Mallo, mais entre unhas cousas e outra funo deixando aparcado. Penso que hoxe, véspera do Día do Pai e de todo o sofoco afectivo e comercial que o acompaña, é unha boa xornada para incluílo.

Neste ano, ademais do bombardeo publicitario habitual da xornada, tamén recibín unha desafortunada sms como a que criticaba con razón Perfecto Conde no seu web. No meu caso, non foi Movistar, senón a FNAC. Paréceme unha enorme e insensíbel torpeza enviar mensaxes deste tipo de xeito indiscriminado, por moi supostamente individualizadas que estean (a sms comezaba chamándome polo meu nome, como se fose algo moi persoal). A verdade, eu non me vexo levando para o nicho de meu pai nin un libro nin un aparello informático. No que di respecto á FNAC, fago miñas as palabras de Conde: “Hai publicitarios que poden ser perfectamente estúpidos”.

Velaquí o texto de Jamil Abuchaem:

A dó pola morte do pai

“Primeiro, choraranme;
logo, pensaranme.
Despois, esqueceranme.”

(de Nemer Ibn Barud: Monosílabos)

O tema sobre a dó pola morte do pai interesoume desde hai moito tempo. Penso que un dos motivos máis importantes está relacionado coa perda do meu pai en idade avanzada, cando el só completara os seus setenta e un anos.

Aínda cando xa sobrepasara o tempo medio de vida, mobilizáronse en min “todos os meus sentimentos máis temperáns”, como lle comunicou Sigmund Freud a Wilhelm Fliess, o seu amigo, respondendo á súa carta enviada na ocasión da morte do pai de Freud.

Nesa misiva, do 2 de novembro de 1986 –o pai de Freud falecera o 23 de outubro deste mesmo ano– escribe:

Cústame moito escribir xustamente agora que deixei pasar tanto tempo, para che agradecer as conmovedoras palabras da túa carta. Por un deses carreiros escuros que pasan por detrás da consciencia formal, a morte de meu pai afectoume profundamente. Eu estimábao moitísimo e comprendíao perfectamente e con esa mestura de profunda sabedoría e romántica alegría, tan peculiar nel, significou moito para min. Sen dúbida ningunha a súa vida en si xa finalizara había tempo, mais a súa morte real fixo revivir en min todos os meus sentimentos máis temperáns. Agora síntome completamente desamparado.

Esta carta traduciuse de diferentes xeitos que non coinciden na súa totalidade. Así, Ludovico Rosenthal redixiuna co seguinte texto:

Polo de agora resúltame tan difícil escribirche, que até dilatei varias veces o momento de che agradecer de todo corazón as conmovedoras palabras que me dirixiches na túa carta. A través dalgunha desas rutas que corren tras a consciencia oficial, a morte do vello afectoume profundamente. Eu estimábao moito e comprendíao perfectamente; influíu a miúdo na miña vida, con esa peculiar mestura súa de profunda sabedoría e fantástica lixeireza de ánimo. Cando morreu, había moito que a súa vida concluíra, porén antes da súa morte todo o pasado volveu acordar na miña intimidade. Agora teño a sensación de estar totalmente desarraigado.

O que é rechamante é o uso das palabras “desarraigado” e “desamparado”.

A palabra desamparado implica os seguintes sinónimos: só, indefenso, abandonado, orfo desvalido, desabrigado, descoidado, perdido, extraviado, inerme etc.

Non importa moito examinar con detemento ou maior profundidade a preferencia dos tradutores por unha ou outra palabra. O que desexo é facer fincapé no sentimento que Freud expresa pola morte de seu pai: sentíase fondamente comprometido e non só co seu presente senón, e fundamentalmente, co seu pasado. O que chama a atención é a vivencia de orfandade que tanto unha como a outra das palabras utilizadas na tradución transmiten.

Cando lemos unha das cartas que Freud escribe a Sandor Ferenczi o 16 de setembro de 1930, agradecendo as súas condolencias pola morte de súa nai, o clima afectivo é ben outro.

Escribe Freud:

Caro amigo: Ante todo, o meu agradecemento máis expresivo polas belas palabras que dedicas á morte de miña nai, a cal me afectou nun xeito peculiar. Non sinto dor, nin mágoa, o que probabelmente pode explicarse polas circunstancias especiais que concorren no caso, como, por exemplo, a súa avanzada idade, a mágoa que me inspiraba na súa postración final e ao mesmo tempo un sentimento de veneración que me parece tamén comprender. Non me sentía libre para morrer mentres ela vivise, e agora si. Seguramente os valores que atribúo no meu interior á existencia experimentarían unha transposición considerábel nos estratos máis profundos. Non asistín ao funeral, no cal me representou tamén Anna...

Que distante é a actitude afectiva de Freud perante os dous acontecementos máis importantes na vida dun ser humano!

O papel de pai

Examinemos o problema dunha perspectiva máis xeral. O primeiro que chama a atención é que a dó pola morte do pai foi, na literatura psicanalítica, homologado co da morte da nai. Isto é tan así que cando se estuda o fenómeno da dó ningún autor fai a diferenciación da estrutura, dinámica e consecuencias entre un e outro tipo.

Hai algunhas poucas referencias dos efectos daniños que a desaparición do pai ou da nai poden chegar a provocar no individuo se este é un home ou unha muller.

Habitualmente fíxose fincapé na dó pola morte da nai e nalgunhas escolas psicanalíticas (como a kleiniana), as consecuencias desta dó poden referirse non só á totalidade da nai como persoa senón a aspectos parciais desta. É sumamente frecuente que se fale da dó polo peito da nai durante o período de desmama, da dó do ventre materno durante e despois do parto, etc.

O papel do pai non mereceu unha atención especial e para algúns analistas o que marca as características fundamentais dunha personalidade adulta son as dós que sufriu pola perda da figura materna ou aspectos parciais desta.

No meu traballo clínico como psicanalista, hai máis de trinta e cinco anos, observei un fenómeno que cando o vin por vez primeira me causou suma estrañeza.

Este feito clínico consiste en encontrar –reiteradamente– que a morte do pai, acontecida en calquera idade, porén principalmente nas etapas máis temperás do desenvolvemento e na adolescencia, reviste particularidades inconfundíbeis e cuxa repercusión na vida do doente, tanto para o home como para a muller, son abraiantemente idénticas ou moi semellantes na súa dinámica.

Este feito clínico chamoume a atención porque o agardábel era que a filla sufrise consecuencias diferentes daquelas referidas ao varón. De acordo coa miña experiencia clínica, os acontecementos psicolóxicos, tanto no home como na muller, obedecen a unha mesma dinámica anímica.

Síntome con dereito, a raíz da observación dos meus psicanalizados, a soster que a morte do pai –manifesta ou latentemente– constitúe o acontecemento máis fundamental que pode acontecer na vida dunha persoa, for esta do sexo masculino ou do feminino.

Se tornamos a examinar a carta de Freud a Fliess, do 2 de novembro de 1896, achámonos cunha estremecedora confesión para un home que na oportunidade tiña só 40 anos: “...mais a súa morte real fixo revivir en min todos os meus sentimentos máis temperáns. Agora síntome completamente desamparado (ou desarraigado).”

A xenialidade de Freud permitiulle recortar o que eu considero o aspecto máis esencial da dó pola morte do pai: o desamparo ou o desarraigo. Este desamparo atinxe tanto á muller como ao home e maniféstase con igual intensidade en calquera dos dous.