Outras caídas que non mide o Mapa Sociolingüístico

Aínda que haxa quen queira edulcorar, irresponsabelmente, os graves declinios para o galego que constata o Mapa Sociolingüístico de Galiza, non podemos esquecer que a situación é peor do que din as gráficas, pois este é un estudo cuantitativo de lingua declarada, o cal nun contexto diglósico e con consciencia lingüística feble pode distanciarse bastante do que é a práctica dos individuos que responden ao inquérito, aínda que sen dúbidas sinale tendencias e achegue moita información de relevo.

Haberá quen diga que son un "catastrofista", un "pesimista" e un "alarmista", mais é que eu nunca tiven vocación de narcótico.

Velaquí o meu artigo sobre o tema nesta semana en Galicia Hoxe:

Hibridización e espontaneidade
Outras caídas que non mide o Mapa Sociolingüístico

A Mesa pola Normalización Lingüística presentou a semana pasada en conferencia de imprensa o último volume do Mapa Sociolingüístico de Galiza. Tivo que responsabilizarse esta asociación porque non se preocuparan de facelo nin quen o elaborou e editou (a Real Academia Galega) nin quen financiou a súa elaboración e impresión, ademais con partidas bastante importantes de diñeiro público (o Goberno galego, a través da Secretaría Xeral de Política Lingüística e, en lexislaturas anteriores, da Dirección Xeral de Política Lingüística).

Hai quen quere matar o mensaxeiro por presentar esta información, aducindo que son datos “alarmistas”, como se todos os estudos sobre a materia non indicasen as mesmas “alarmantes” tendencias e situacións. Agochar os resultados ou edulcoralos non pode máis que considerarse unha grave irresponsabilidade. Se non se quere que haxa estas conclusións, o que se debería facer é tomar medidas.

Segundo este recente estudo da Academia Galega, en doce anos (de 1992 ao 2004, por certo co PP gobernando na Xunta) duplicouse o número de persoas que “nunca falan en galego”: do 13% ao 25,8%. Neste mesmo período, dividiuse pola metade a cantidade de mulleres e homes que declara falar habitualmente neste idioma: do 30,5 ao 16 por cento. Sumando as persoas que din falar “só galego” e “máis galego”, prodúcese unha caída de 22,1 puntos no uso habitual desta lingua. A situación diglósica, de distribución desequilibrada do uso do castelán e do galego, mantense. Non hai correspondencia entre o número de persoas que utilizan o galego de forma espontánea e a posibilidade de vivir nesa lingua. Ademais, permanece a asociación entre ámbito rural e maior uso do galego, e ámbito urbano e maior uso do castelán.

Con certeza, sería difícil que as estatísticas fosen favorábeis para o galego: o doente non tivo os coidados precisos, así que as analíticas non poden dar máis que más noticias. Cada novo estudo sinala que o camiño que estamos a levar (emendábel, mais é por onde nos diriximos) é o da residualización do idioma propio de Galiza e a súa erradicación da espontaneidade por parte das maiorías sociais do país. Tal proceso non ten por que estar en contradición coa súa ritualización para ámbitos puramente formais.

A hibridización

Ademais do dito polo Mapa Sociolingüístico de Galiza sobre a caída na transmisión interxeracional ou no declinio nos usos, estudos cuantitativos como este non poden abordar outras das faces da substitución lingüística. Reparemos, por exemplo, en que a transmisión espontánea actual do galego é tamén, como normal xeral, a transmisión de prexuízos sobre a propia fala, moitas veces non considerada nin como lingua, senón como un chapurreado. A falta de consciencia lingüística continúa a ser predominante e é un dos problemas que debe tentar resolver un proceso de normalización.

Por exemplo, o censo de poboación de 2001 afirma que na Coruña falan galego “sempre” 38.172 persoas. Cando lemos “sempre”, sabemos que non estamos a ler “sempre”, senón que a maioría utiliza galego a través de hábitos diglósicos. De lermos ao pé da letra e entendermos que hai tal cantidade de unilingües conscientes, a situación no municipio herculino tería de ser moi outra. O mesmo podemos dicir a respecto das outras cidades galegas.

Ademais, cómpre termos presente que o cambio lingüístico en Galiza non é simplemente un cambio de código completo por outro. En determinadas disciplinas como a dialectoloxía, onde moitas e moitos continúan a estudar mapas con datos recollidos na década de 70, parécese esquecer este aspecto, como se na Galiza fose posíbel referenciarse en falantes ideais sen ter presente dúas cuestións. En primeiro lugar, a influencia do español nas escollas ou innovacións lingüísticas dentro do galego. Ademais, hai que reparar en como a difusión do español desde os centros de poder administrativo, militar, xudicial ou relixioso puido radiar innovacións lingüísticas que puideron incidir de xeito relevante na distribución de determinadas isoglosas, posto que tampouco estas innovacións se adoptan de forma uniforme e simultánea. Tampouco aquí é todo branco ou preto. A perda do galego é un continuum, que non se dá só a través da mudanza directa polo castelán, senón tamén de diferentes escollas que se aproximan a esa lingua: bueno, enero, lunes, siempre, costilleta, desayuno, a leite, etc.

Non me refiro con isto a un proceso de fixación normativa onde é fundamental o papel da escola, algo que só se puido dar no último cuarto de século. Falo máis ben de que moitos individuos que non cambian para o castelán si introducen na súa fala unha serie de “correccións” castelanizadoras, que son tamén as que transmiten aos seus posíbeis fillos ou fillas.

Se se me permitir a observación da miña experiencia persoal, que non impresión subxectiva, teño detectado casos de familiares aos que lles escoitei dicir xaneiro e ao cabo dos meses falaban xa do mes de enero, persoas que polas mañás almorzaban e, transcorridos poucos meses, xa desaiunan, etc. Nesa mesma liña, contábame un amigo que, cando el comezou a falar galego cos pais e lle pediu á nai á hora do xantar que lle pasase o coitelo, esta ficou coas lágrimas nos ollos. Había anos, ela fora servir a unha casa e reprendérana por chamarlle así a este utensilio. Desde aquela, era un cuchillo, até que o fillo lle devolveu, sen sabelo, unha palabra e un anaco de orgullo.

Esta hibridización do galego continúa a producirse, difuminando cada vez máis as balizas a respecto do español.

Peor na espontaneidade

Malia a residualización progresiva do galego nas xeracións mozas, nos últimos lustros si se produciu unha mellora nas destrezas vinculadas á escolarización, froito da introdución desta lingua no currículo académico.

Porén, os datos do últimos censo de poboación e vivendas sinalan un aspecto preocupante, do que ten advertido publicamente o Consello da Cultura Galega tamén nun completo e recente estudo. No conxunto da Galiza, entre os 15 e os 19 anos, 20.030 persoas din non saber ler en galego e 24.350 non saber escribir neste idioma, estatisticamente un de cada cinco invididuos deste tramo de idade.

Vemos, pois, como mesmo a capacitación para a lecto-escritura en galego temos que relativizala en relación ao coñecemento que si se ten da lecto-escritura en castelán. Así, no caso dun número non pequeno de rapaces e rapazas que tiveron xa no seu currículo a materia de lingua e literatura galega, temos que falar dunha capacitación insuficiente ou, como mínimo, insegura en galego, mesmo en contextos formais.

Nos informais, para o caso de individuos educados en castelán en zonas onde o proceso de ruptura na transmisión está xa moi avanzado, a situación é aínda peor, como ben reflectiu Ana Iglesias no seu libro Falar galego. No veo por qué: “Pero a competencia que se adquire a través do sistema educativo non resulta suficiente, debido a que supón unha comunicación institucionalizada, que, por conseguinte, non proporciona nin a fluidez nin a variedade de rexistros necesarios para desenvolverse en calquera contexto. (...) Ademais, o rexistro utilizado adoita situarse nun nivel medio-alto de formalidade”.

Temos futuro

Coa análise obxectivada do estado social do galego, afirmar que estamos nunha encrucillada histórica non é caer nun tópico fácil. O proceso de substitución lingüística parece entrar nun novo ciclo, mais aínda non estamos nun punto de non retorno. A residualización e hibridización poden deterse. Para iso, é necesario que haxa políticas institucionais realmente involucradas en recuperar os elos perdidos na transmisión do idioma e activármonos todas e todos na defensa dos nosos dereitos lingüísticos, tanto individuais como colectivos. Se nós non o facemos, ninguén o fará por nós.