O heterosexismo, a homosexualidade e o sistema literario galego

No meu artigo de onte en Galicia Hoxe fixen a introdución para unha ampla serie sobre a homosexualidade no sistema literario galego, aínda que non será continuada semana a semana, senón salteada tamén con outras temáticas.

As portas do armario
O heterosexismo, a homosexualidade e o sistema literario galego

Entre outras cousas, para abrir un armario este ten que ter portas. As fechaduras poden estar enferruxadas ou inutilizadas, pode haber fondos duplos despois no seu interior, mais ten que haber algunha porta. Claro que antes de encontrar as portas... debemos localizar o armario.

Saír do armario

Hoxe, a expresión “saír do armario” é xa moi popular para se referir ao recoñecemento público por parte de alguén da súa opción / orientación homosexual. A orixe do dito é inglesa (“coming out of the closet”) e ten relación con esoutra que fala de ter “un cadáver no armario”, un “skeleton in the closet”; isto é, un segredo tráxico e molesto. Desde fins do século XIX a comezos do XX, esa frase especialízase para a homosexualidade, a cal pasou a se converter no maior dos segredos, no “amor que non ousa dicir o seu nome”, tras séculos xa sendo un innomeábel “pecado nefando”.

A estrutura do armario, así concibida, é mesmo máis forte do que poden ser os desexos individuais dunha persoa por difundir ou non a súa opción sexual. É unha estrutura social que exhibe ao tempo que silencia, constituída ao mesmo tempo que a identidade homosexual contemporánea. Trátase dun concepto contraditorio, paradoxal: como estrutura pola cal se agocha a identidade, mais tamén como estrutura hipercatalogada e sobredeterminada, sobre a cal se quere saber todo e que debe estar presente como tal no día a día, aínda que sexa como insulto aparentemente lexicalizado (“maricón”, “maricas”, “maricallas”, “marimacho”...).

Que entre o ar!

Con este artigo vou comezar unha serie de escritos nas segundas feiras en Galicia Hoxe para tentar arexar o armario metafórico do sistema literario galego. A miña pretensión é contribuír a relelo desde outro lugar; percorrer a súa historia e as súas historias, deterse nos textos que temos e tamén, con certa ousadía, nos textos que non conservamos, as biografías aproximadas e –como non– as construídas. Reler atendendo ao heterosexismo, a problematización da homosexualidade, para así coñecermos máis e mellor o mundo social e a nosa historia.

Abordar estudos que falen da homosexualidade na cultura e, en concreto, na literatura, presenta antes de máis un problema de perspectiva. Nestas entregas adentrarémonos nos pormenores de como este dilema foi recibindo respostas en diferentes terras e en diferentes tempos. Veremos que o máis habitual é botar man de dúas premisas. En primeiro lugar, a homosexualidade da autora ou autor e, en segundo lugar, a homosexualidade que se le (que se explicita ou que se interpreta) nos textos.

Ambas as premisas presentan varias e importantes debilidades epistemolóxicas. En primeiro lugar, reducen a institución social da literatura a unha suma de textos e unha nómina de autoras e autores, que poden ser bos puntos de partida para comezarmos a andar o camiño, mais que limitan as posibilidades de coñecemento. Por exemplo, que pasa cun autor ou cunha autora non homosexual que utiliza repertorios lidos ou lexíbeis como homosexuais? Quen, como, cando, onde e por que marca que haxa temas e estilos que se entendan como homosexuais? Non será tamén necesario, por exemplo, estudar aos que estudan, á crítica literaria que configura as interpretacións? Como estudamos o silencio? Debe ser estudado o que, podendo chegar a existir, non existiu ou, existindo, non se transmitiu por circunstancias que teñen a ver coa opción sexual?

Penso por iso que unha focaxe inserida dentro da tradición dos estudos culturais, sociolóxica e non textocentrista, é máis acaída por permitir facerse novas preguntas que, á súa vez, poden abrir máis portas ao coñecemento do mundo social. Mais para tentarmos dar resposta a algunhas das cuestións antes formuladas (singularmente, as dúas últimas do anterior parágrafo) tamén é moi necesario afinar os instrumentos sociolóxicos, pois hai socioloxismos que, ao pretenderen o mundo social só como “o que sucede”, poden condenar a homosexualidade a permanecer invisíbel (por tanto, inexistente) en importantes espazos do sistema literario onde a súa aparición sería máis dificilmente documentábel.

O rexime de sexualidade

Michel Foucault denomina “implantación perversa” da sexualidade o proceso de articulación discursiva que pasa a construír o sexo como un eixo de intelixibilidade e lexitimidade vital. Segundo el, sería un proceso comezado no século XVII, coa Contrarreforma, aínda que logre ser hexemónico no século XIX, coa explosión discursiva das ciencias sobre o sexo. Así, a característica fundamental do rexime de sexualidade (ou “dispositivo de sexualidade”, se seguirmos a terminoloxía do propio Foucault), conformado sobre o patriarcado, é a sua concepción do sexo como esencia ontolóxica do individuo. Nótese que a sexualidade se configura cun carácter paradoxal: entanto é obxecto de discursos múltiplos, é tamén expresión suprema da intimidade, do segredo.

Entre as moitas posibilidades existentes, o rexime só acepta unha práctica sexual, un tipo de desexo, un xogo de roles: a heterosexualidade, con alicerces sólidos no sexismo, a misoxinia e a homofobia. Varios teóricos, como Weeks ou o propio Foucault, sinalan que a ameaza cernida sobre o modelo patriarcal coa expansión capitalista pode explicar a construción da identidade homosexual, para reforzar –por contraste opositivo– a estrutura de economía sexual centrada na familia. Así, a homosexualidade, que era máis unha opción dentro dun amplo leque, configúrase como un “perigo” básico, que resume todos os perigos que axexan para romper os equilibrios do rexime de sexualidade. O binomio homosexual / heterosexual convértese desta maneira nun binomio que fundamenta e condiciona toda a vida occidental(izada) contemporánea, comparábel con outros eixos da organización social en diferentes épocas e culturas, como muller / varón ou libre / escrava – o.

A configuración do rexime de sexualidade vai parella á emerxencia do que o sociólogo Pierre Bourdieu definiu como diferentes campos sociais (relixioso, xurídico, burocrático, científico...), nos cales concorren diferentes axentes para lograren a lexitimidade cos seus discursos sobre o sexo.

Teño que sinalar que Bourdieu non se referiu nomeadamente ao campo científico ao enunciar esta idea, mais este é crucial na configuración do rexime de sexualidade contemporáneo. Como é sabido, o profesor francés elaborou unha teoría social centrada na idea dos campos sociais, concepto que foi articulando e reformulando progresivamente nas súas pesquisas sobre os diferentes ámbitos da sociedade gala e, en parte, das súas (neo)colonias. O que define a estrutura dos campos sociais é o estado das relacións de forza entre os seus axentes e institucións.

O rexime de sexualidade ten un papel fulcral na loita pola hexemonía das formas de poder e os varios capitais en xogo. Para comprendermos mellor o seu funcionamento, serannos moi útiles dous conceptos exitosamente propostos polo mesmo sociólogo: o de habitus (un sistema de esquemas incorporados e naturalizados como innatos tanto para o individuo como para o grupo) e o de violencia simbólica (unha violencia non física, exercida co consentimento de quen a padece, camuflando as relacións de forza que subxacen). O propio Pierre Bourdieu, na introdución á súa obra A dominación masculina, considera que as mulleres e as e os homosexuais son albo privilexiado deste tipo de discriminación simbólica. Nas Meditacións Pascalianas afirmara tamén que a dominación masculina é a forma “por antonomasia” de violencia simbólica.