Cronoloxía e modelos de 'homosexualidade'

No meu artigo desta semana en Galicia Hoxe fago unha aproximación sintética e esquemática á cronoloxía e aos modelos de 'homosexualidade'.

Delimitando o concepto ‘homosexualidade’
Unha achega esquemática á súa cronoloxía e aos seus modelos

No primeiro volume da súa Historia da sexualidade, a mediados da década de 70, Michel Foucault fai unha proposta que será crucial no desenvolvemento dos estudos gais e lésbicos: considera que se pode datar a fins do século XIX a construción do homosexual como individuo específico, caracterizado pola súa sexualidade, non un vago suxeito xurídico ou persoa que comete uns determinados pecados (sodomita) ou transgresións (libertino). En termos xerais, esta teoria é unanimemente aceptada. Foucault chega a ofrecer unha data exacta, 1870, o cal foi con razón severamente criticado, xa que se trata dun proceso social complexo, non delimitábel até eses extremos. Sexa como for, este aspecto é só a tona do seu contributo e non o seu cerne. Máis relevante é o facto, non observado decote, de que 15 anos antes, na súa Historia da loucura, Foucault propuxera outra data diferente: o século XVII.

Isto non quer dicir, en ningún dos dous casos, como simplistamente se ten interpretado algunhas veces, que a homosexualidade sexa un construto e a heterosexualidade sexa algo “natural”: a heterosexualidade insérese no mesmo proceso de configuración da orde sexual que o seu contrapunto. Tampouco significa que non existan relacións afectivas intensas ou prácticas sexuais intermasculinas ou interfemininas previamente ao século XIX: é máis, son documentábeis desde a mesma prehistoria.

O historiador John Boswell fala de tres tipos de teorías que poden delimitar a homosexualidade, que denomina A, B e C. As teorías de tipo A postulan que todos os seres humanos son sexualmente polimorfos (collendo a terminoloxía freudiana), isto é, que poden desenvolver interaccións sexoafectivas de calquera tipo, mais hai circunstancias externas que determinan a súa expresión. Segundo as teorías de tipo B, existen dúas ou máis categorías que se diferenciarán case sempre na elección do obxecto sexual (p. ex., pensar que en todas as sociedades e épocas se diferencia por hetero/homo/bisexuais). Por último, as teorías do tipo C consideran correctas e naturais unha forma de respostas sexuais e incorrectas e antinaturais as demais.

No caso A podemos falar, segundo Boswell, de “nominalismo”, xa que as etiquetas homo / hetero se presentan como convencións arbitrarias; noutras palabras, o construcionismo. As teorías B vínculanse co esencialismo, que Boswell denomina “realismo”. Reparemos en que aí se considera que hai unha “verdadeira” identidade sexual que non se constrúe, que é consubstancial á persoa. O último grupo de teorías non describen, senón que prescriben.

Seguindo a obra de Foucault, podemos dicir que a homosexualidade aparece, en principio, como unha categoría de discurso en case todas as culturas, adquirindo valores diferentes. Esta categoría intégrase na percepción cotiá do mundo, igual que outros conceptos como familia, lei, felicidade etc. O que parece evidente é que prácticas homosexuais houbo ao longo de toda a historia e que pode haber características concretas recorrentes, secularmente vinculadas a esas prácticas. Tan evidente como que esas prácticas, cando se converten en conceptos do discurso, difiren profundamente en cuestións como a delimitación (até onde?), ontoloxía (que?) e a valoración moral.

Hai unha serie de modelos históricos de relacionamento que aparecen ligados ao particular concepto de homosexualidade construído contemporaneamente. Relacionaremos estes modelos a seguir, partindo dun esquema realizado por Alberto Mira, no seu dicionario enciclopédico Para entendernos:

1. Homosexualidade ritual.- En varias culturas antigas. P. ex.: a prostitución ritual, que serve para tranquilizar os deuses.

2. Pederastia.- Na Antiga Grecia e na cultura islámica tradicional, entre outras. Xeralmente, dous varóns: un adulto e un adolescente imberbe. Na relación sexual, o adulto ten o rol “activo”; na emocional, exerce de mestre. Trátase dun modelo misóxino, pois a súa pretensión é estabelecer lazos de unión interxeracional que exclúan as mulleres dos círculos de poder.

3. Interclasismo.- Na Roma clásica. Xeralmente tamén había diferenza de idade e distribución de roles.

4. Sodomía.- Na Idade Media, no mundo cristián. Non fica claro quen comete sodomía: apenas que é un pecado de índole sexual (cunha ampla gama de posibilidades) e que se chega a asociar con algunhas herexías. Non é propiamente “homosexualidade”, aínda que se ten feito unha errónea equivalencia retrospectiva.

5. Travestismo.- Eixo de diferentes subculturas ocidentais entre os séculos XIV e XIX (p. ex., as Molly Houses de Inglaterra). Non se configura a través do desexo ou das prácticas sexuais, senón polo rol. Ao longo da historia, homosexualidade e travestismo aparecen como fenómenos independentes. Uniranse con forza a partir do século XIX, co discurso que patoloxiza a homosexualidade como inversión. (Aínda á parte, está a figura da transexual, que é a persoa bioloxicamente varón que desexa ser muller, ou á inversa, e, unha vez operada –cousa que se consegue realizar desde 1952–, costuma optar pola heterosexualidade.)

6. Helenismo.- Aparece na Renacenza ocidental (o Humanismo reintroduce os clásicos greco-latinos, que traen visións non homófobas), gañando forza no século XVIII, co novo revisitar dos clásicos, cos seus canons de beleza centrados máis no masculino que no feminino. Trátase dun discurso artístico e elitista de carácter retrospectivo, pois expresa o desexo homoerótico a través das fórmulas estéticas greco-latinas, que se converteron no mito homosexual por excelencia. A pesar de que o seu uso é especialmente feito polos varóns, tamén se utiliza desde o lesbianismo, tanto en referencia a Safo de Lesbos como ás amazonas.

7. Amizades íntimas.- Este modelo podemos encontralo practicamente en calquera época, aínda que moi especialmente nos sécs. XVIII e XIX. A conceptualización da amizade tamén difere diacronicamente, e en moitos casos tócase coa propia idea de “amor” (cfr. as “heterosexuais” cantigas de amigo). Xa de vello é complexo resolver a suposta dicotomía entre a “amizade” e o “amor”. Moitas das chamadas “relacións de amizade” están baseadas no desexo ou conlevan diferentes roles; quizais no que se diferencian do amor –e só en parte– é na súa secundarización dos actos sexuais. Exs.: os matrimonios á bostoniana ou a camaradaxe intermasculina.

8. Patoloxía.- Desde o último cuarto do século XIX, no Occidente. Nacen o homosexual e a homosexual, como “doentes” que identificar por invertidos.

9. Psicanálise.- Desde os anos 30 do século XX. Parte do modelo patolóxico, modificándoo cunha lectura homófoba –cos prexuízos do modelo sodomítico– da obra revolucionaria e liberadora de Sigmund Freud. Etioloxicamente, a homosexualidade explicarase polo “desvío” na elección do obxecto de desexo, pasando a un segundo lugar as prácticas.

10. Gai.- Configúrase xa nos anos 20 e estoura en 1969. Responde ás categorizacións homófobas. É central a idea de identidade e autoidentificación: tanto positivamente (o orgullo) como no que se podería ler negativamente (drag-queens, desfiles carnavalescos, etc). Trátase dunha identidade occidental e urbana e, por moito que se presente como un absoluto e un ideal, deixa fóra a moitas persoas e moitos modelos de relación.

11. Queer / antigai.- Desde a década de 90 do século XX (aínda que os seus xermolos se vexan con anterioridade). Embora o desexo homosexual se manifestar orgulladamente, cuestiónase a posibilidade de que exista unha identidade social estábel baseada nese desexo. Estes modelos baséanse na transgresión.

Está a vista de ollos que ningún dos modelos de homosexualidade indicados ten grande estabilidade, e nin presentan moitas concordancias entre eles. Sobre isto teremos que incidir nunha próxima semana.