Homosexualidade e canon literario

Velaquí o meu artigo desta semana en Galicia Hoxe:

Homosexualidade e canon literario
Existe un canon homosexual no sistema literario galego?

O concepto de canon, de orixe relixiosa, é unha proposta dos formalistas rusos, que foi experimentando varias reformulacións até a actualidade. Fronte a concepcións como as defendidas polo crítico Harold Bloom (que denomina Escola do Resentimento aquelas tentativas de explicación sociolóxica da elaboración do canon), este non é unha selección e avaliación natural e obxectiva de textos, figuras ou tendencias, senón que a súa configuración corresponde a loitas sociais. Hai axentes en competencia para definir ou mesmo monopolizar o corpus que se quere lexítimo, e estes axentes producen, polas súas escollas e polas súas xustificacións teóricas, diversos canons.

Seguindo a Pierre Bourdieu, cómpre analizar historicamente os procesos de canonización, tentando responder a estas preguntas fundamentais: Como se constrúe o canon? Como se mantén? Como se modifica? Esta visión epistemolóxica rompe con tópicos que poden facer equivaler textos canonizados con “literatura boa” e textos non canonizados con “literatura má”.

En diversos estudos culturais considérase que o canon é necesario para a vertebración dun sistema e o seu recoñecemento como tal sistema. Nesa liña, é interesante observar que se fala da existencia dun canon gai e/ou lésbico occidental e tamén de canons gais e/ou lésbicos nacionais. Por exemplo, no centro deste hipotético canon español estaría claramente Federico García Lorca, tanto pola súa reivindicación activista como polos estudos que o focan desde tal perspectiva.

No referente ao caso galego, o centro do (proto)canon homosexual está ocupado por Eduardo Blanco Amor, aspecto tamén condicionado pola súa visión dentro do canon internacional. Con todos, as insuficiencias institucionais do sistema literario galego fan que non exista propiamente un canon homosexual galego, mais si penso que existe un protocanon, un canon emerxente, que ten nestes momentos ao creador de Auria no seu centro. Sen lugar a dúbidas, este é o autor do sistema literario galego sobre o que máis se teñen debruzado as pesquisadoras e os pesquisadores facendo referencia á problemática particular da opción sexual, até o punto de que é o único exemplo explícito que achamos na maior parte das obras de consulta xeral (manuais, historias da literatura, libros de texto), aínda que sexa con grandes limitacións.

As súas características biográficas posibilitan que isto suceda así, pois non se conserva familia do escritor a quen lle puidesen molestar estas referencias (pasou, por exemplo, con Lorca), era abertamente amaneirado e a súa morte foi ao pouco de se instaurar a democracia, co cal hai aínda moitas persoas vivas que o coñeceron.

Na posición de Eduardo Blanco Amor dentro do canon gai occidental ten especial incidencia o seru relevo na cultura hispánica. Temos que atender, por exemplo, ao feito de que teña un verbete propio dentro do dicionario enciclopédico Para entendernos, de Alberto Mira (onde aparece sobre todo en referencia con Federico García Lorca, motivo tamén polo que foi abordado en estudos de Ian Gibson) ou de que o seu romance La parranda (tradución d’A Esmorga feita polo propio autor) se distribúa nalgunhas librarías especializadas en temática gai-lésbica nas urbes de Barcelona e Madrid.

Mais non só se produce unha reivindicación de Blanco Amor para a cultura homosexual desde o campo da crítica literaria, senón tamén desde o activismo. Teñamos presente, por exemplo, a utilización da denominación Milhomes (un dos protagonistas d’A Esmorga) para nomear un colectivo militante. Aliás, a primeira revista galega dedicada a recoller investigacións sobre homosexualidade, Fluxos. Anuario galego de estudos gais e lésbicos, estivo promovida pola Asociación Cultural Eduardo Blanco Amor.

Están por estudar as incidencias que ten esta posición de Blanco Amor no protocanon gai galego e na súa recepción global. Fronte á invisibilización e o silenciamento en moitos textos académicos, a consideración deste escritor como o autor homosexual galego por excelencia (así asumido polos fráxiles grupos activistas gais galegos) podería condicionar unha lectura en chave homosexual de toda a obra blancoamoriana. Así mesmo, había que ver se esta lectura sería exclusiva ou predominante nas comunidades homosexuais ou noutros (sub)grupos sociais.

Fronte ás tradicións literarias doutros grupos (sub)culturais marxinados, como as mulleres ou os escritores non brancos, os textos e autores que poden ser reivindicados para un canon homosexual masculino, como afirmou Gregory Woods, “áchanse moi amplamente representados, e xa integrados de xeito seguro na corrente básica do canon occidental”. Exemplo claro disto achámolo na propia obra O canon occidental, de Harold Bloom, onde expón a súa opinión sobre a Escola do Resentimento de que antes falamos. Este libro de Bloom non fai máis que reafirmar o canon tradicional dunha perspectiva eurocéntrica, mais comeza e remata con obras de temática homosexual. Isto non quita, porén, que este crítico estadounidense seleccione xeralmente as obras de cada autor que sexan menos vinculábeis coa homosexualidade.

O caso das lésbicas é diferente e sería explicábel polo patriarcado e a misoxinia. A histórica dominación masculina regulamenta restritivamente o acceso das mulleres a todo o que sexa poder social e, portanto, tamén á súa formación académica. Así, a crítica lésbica áchase cun duplo ou triplo traballo, pois subverte tanto o canon hexemónico masculino como o canon emerxente feminista, se este excluía ás lésbicas.

O proceso de creación dun canon homosexual realizouse sobre todo através da elaboración de listaxes de personaxes históricas ou escritores que tiveran tales relacións. Esta tradición de elaborar listaxes de “homosexuais célebres” continúa na actualidade, como xeito de ir conquistando visibilidade e de crear referentes propios. Estas relacións poden aparecer inseridas en obras literarias, en publicacións activistas ou mesmo en tratados científicos.

A outra delimitación repertorial da arte homosexual prodúcese coas antoloxías, que aparecen con profusión no século XX e que perseguen crear un discurso histórico continuado e unha comunidade a nivel internacional.

Nos últimos anos, a aparición dun mercado gai(-lésbico) específico fixo que os mecanismos de canonización se diversificasen. As seleccións realizadas polas editoras que teñen coleccións específicas sobre contidos homosexuais, a aparición de librarías especializadas que compilan as obras sobre o tema etc. Ademais, nas publicacións do activismo adoitan incluírse reseñas de libros e, nalgúns países, mesmo existen clubes de lectura, que inclúen distribución polos correos de obras que se poden adxectivar, por algunha razón (xeralmente a temática, mais non sempre) de “homosexuais”.

Outro elemento crucial á hora de estabelecer un canon gai-lésbico é a atención que se lle dedican a certos autores ou a certas autoras nos estudos literarios. Gregory Woods fixo unha pequena comparación entre algunhas das análises máis relevantes, a inmensa maioría de orixe anglosaxónica e, como tales, centradas sobre todo en nomes desta tradición cultural, sobranceando ingleses ou ianquis. Oscar Wilde é, con diferenza, a figura máis estudada.