Sátiras homófobas medievais

Velaquí o artigo desta semana en Galicia Hoxe:

Sátiras homófobas medievais
Achegamento ao escarnho e mal dizer de temática homosexual

A etapa da historia da literatura galega máis analizada internacionalmente é a medieval, debido a que entra dentro dos obxectos de estudo privilexiados pola Romanística e, sobre todo, porque esa etapa está compartida coa literatura dun estado soberano, Portugal, o que a converte tamén en materia académica nas súas vellas colonias, significativamente o Brasil.

Recuperar as sátiras

Como é sabido, o proceso de recuperación do noso corpus cancioneiril medieval comeza no século XIX e culmina no XX, de modo que as achegas críticas a estes textos son estritamente contemporáneas. Mais desta divulgación ficou marxinado durante décadas o xénero das sátiras, debido á súa linguaxe obscena e procaz. Estas non puideron ser coñecidas máis alá de restritos círculos académicos até a edición en 1965 das Cantigas de escarnho e de mal dizer dos cancioneiros medievais galego-portugueses, compiladas por Manuel Rodrigues Lapa, o profesor galegófilo nado na Anadia e do que se conmemoran neste ano as dúas décadas do seu falecemento.

Nesta edición de Lapa hai cantigas que falan directa ou indirectamente (por medio da aequivocatio de varios sentidos que hai que interpretar) de relacións sexoafectivas entre mulleres ou entre homes. Tendo en conta as súas interpretacións anotadas, serían vinte e catro cantigas de relacións entre varóns e tres de lesbianismo. Pesquisas posteriores foron ampliando a nómina, alicerzándose no traballo previo realizado polo profesor portugués.

Aínda que a través dunha explicitación obscena, literalmente ou por medio de equívocos, nestes textos ofrécese unha visibilidade singular dunha posibilidade de relacionamento que estaría directamente censurada en épocas posteriores. Penso que pola cantidade de composicións e por abordaren un tabú, varios investigadores e investigadoras téñenas clasificado como un grupo particular de cantigas. Porén, hai que ter presente que nelas a homosexualidade non sempre é albo da crítica, senón un argumento para a mesma.

Resituar na historia

Na década de 80 do século XX, o medievalista ianqui John Boswell divulgou unha moi documentada investigación na cal analizou a historia do prexuízo anti-homosexual, do cal xa falamos nalgunha ocasión anterior nesta páxina de Galicia Hoxe. Argumenta Boswell que na Idade Media é cando comeza a xeneralización da homofobia, non sendo esta en absoluto intemporal.

Malia traballos como o de Boswell, o primeiro e o máis habitual que chama a atención ao repararmos na crítica literaria sobre as nosas sátiras é que estas se presentan des-historificadas; isto é, como se confeccionar unha cantiga vexatoria por / con este motivo for algo que non haxa que cuestionarse na súa xénese, como se “sempre fose así”.

Mais o principal problema está en que este achegamento ás sátiras sobre a (homo)sexualidade se pode producir nunha linguaxe inzada de xulgamentos morais, como fai o propio Manuel Rodrigues Lapa na súa edición. Estes xulgamentos véñense sumar aos xa de seu indicados nas propias cantigas. Repárese na linguaxe do profesor da Anadia: “esse vício feminino”, sinala na cantiga sobre María Mateu, a quen Afonso Eanes do Cotón apón que é tan “gostosa de conos” como o é el; “maus costumes” para as relacións entre unha soldadeira e “a sua manceba” da composición “Direi-vos ora que oí dizer”, de Joán Vásquiz de Talaveira; “vícios contra a natureza”, para a cantiga en que Joán Baveca critica Bernal de Bonaval, etc.

Estes exemplos non quitan que o investigador da Anadia sexa quen interprete por vez primeira determinados equívocos como alusións a relacións intermasculinas ou interfemininas que hoxe chamariamos homosexuais, sendo innegábel que os seus contributos son fundamentais para estudarmos o repertorio satírico medieval galego-portugués, tamén neste aspecto. Así, malia que as súas expresións sexan preconceptuosas e pouco exactas, Lapa tenta ser rigoroso e non fuxir do tabú.

Sátiras homófobas?

A sátira, claro, é un xénero literario que implica xerarquía nas posicións. Como consecuencia, o obxecto da sátira preséntase como unha alteridade coa cal non sería posíbel a identificación: a perspectiva desde a que se satiriza inclúe tamén á lectora ou ao lector (ou, como no caso medieval, a quen escoita). Se o posicionamento da crítica é ese mesmo, en troca de explicar a sátira, prodúcese unha adhesión á mesma.

Ademais, é moi importante reparar en se o que dunha perspectiva actual (da crítica literaria ou alén dela) se poden considerar sátiras homófobas funcionaron como tales na altura. Porque pode acontecer que a crítica reescriba no sistema de valores das obras segundo o sistema de valores desde o cal se analiza, como acontece por exemplo nas sátiras latinas. Así o ten sinalado Alberto Mira, no seu referencial dicionario enciclopédico Para entendernos: “As intencións eran varias: Catulo e Marcial non sempre adoptan unha posición moralista na súa crítica, mentres que Xuvenal parece criticar a homosexualidade como vicio que leva á decadencia; aínda que noutros poemas misóxinos a amosa como preferíbel ao matrimonio [heterosexual]. Nos casos da sátira latina, a crítica diríxese aos vellos que se pintan e perseguen mozos, o cal se considera pouco decoroso. Na realidade, máis que contra a homosexualidade, trátase de sátiras contra o finxir o que non se é.”

O caso galego-portugués

Na maioría dos exemplos identificábeis nas cantigas medievais galego-portuguesas acontece xustamente que as prácticas e os desexos intermasculinos non son o centro da sátira, senón un instrumento para lograla, con outra finalidade. Así, nos ciclos sobre Fernán Díaz ou sobre Estévão Anes, vemos as relacións entre homes como unha arma arreboladiza, digamos que dándolle un uso político á homofobia. Non importa aí tanto o que se é como o que se apón. Nas críticas ou desputas entre trobadores e xograres, a sodomía podía aparecer como unha arma efectiva para a ridiculización, como no caso de Sueiro Eanes ou Bernal de Bonaval. Noutras ocorrencias, faise un uso da homosexualidade para subliñar unha alteridade negativa do Islam, como se ten lido nos casos de Álvar Rodríguiz e Joán Fernándiz. No que di respecto ás lésbicas, constatamos que as que centran a sátira sempre son prostitutas, vendo aí que os compositores unen neses seus versos misoxinia e homofobia.

Á parte destes, hai tamén outros casos de sátira que merecen ser obxecto dunha maior e especial atención, onde parece amosarse unha consciencia de colectivo diferenciado que os manuais nos din que non sería propio da época. Refírome a esas composicións en que se fai referencia a homes que teñen relacións con homes vistos como un grupo perigoso, composto polos “fodidos” e “os seus maridos”. Un tema que con certeza abordaremos nunha próxima colaboración nesta páxina.