O artigo desta semana en Galicia Hoxe aborda o tema da censura da homosexualidade nos textos literarios, a través de diferentes procesos. Entre outros, comento brevemente o caso da cantiga de Pero da Ponte que foi modificada polos editores para que non se interpretase unha relación sexual entre dous homes ou como o heterosexismo podería explicar algunhas escollas pronominais (masculinización ou indeterminación) de Rosalía de Castro nos seus poemarios Follas novas e En las orillas del Sar. Son temas ben interesantes que tratarei axiña moito máis polo miúdo.
A censura da homosexualidade na literatura
Modificacións e supresións de textos por motivos heterosexistas
A censura, nas súas diferentes vertentes, é un trazo esencial do funcionamento social da homosexualidade e, como non, tamén da súa incidencia no conxunto do sistema literario. O estudioso Alberto Mira sinala tres modalidades de censura da homosexualidade nas artes: a manipulación da obra, a manipulación da biografía e a censura legal. Indica tamén (aínda que sen incluíla claramente dentro destes tres procesos) a posibilidade de que a obra non se chegue a difundir.
Partindo do esquema feito por Mira, penso que é de interese para analizar o fenómeno na súa globalidade facermos unha clasificación da censura por heterosexismo no sistema literario segundo criterios funcionais. En primeiro lugar, que é o que se censura e con que resultados e, nun segundo nivel, observar cales son as instancias que efectúan ou promoven o silenciamento.
Así, unha primeira diferenza xeral podemos estabelecela entre a censura directa aos textos literarios, eliminando ou mudando aquelas cuestións que (directa ou inidirectamente, de xeito literal ou interpretado) puidesen aludir á homosexualidade, e aquela que non ten a ver cos textos, senón coa historia do sistema literario: biografías, manuais, estudos de todo tipo etc. Trátase nese caso de apartarse da homosexualidade, como se non tivese ningunha relevancia, significado ou sentido. Este último aspecto abordarase de xeito central no artigo da vindeira semana.
No caso da censura textual, encontrámonos con dúas posibilidades: a modificación dos textos, que os permite aínda circular sen o que se considerou tabú, ou o seu pleno silenciamento, for impedindo a súa saída (mesmo destruíndoos), secuestrando a edición etc.
As variacións no escrito poden deberse á autocensura do propio autor ou autora, por exemplo modificando o sexo dunha personaxe ou dun eu lírico, como fixo Lord Alfred Tennyson na segunda edición do seu poema “In Memoriam”, para que non se puidese ler como homoerótico. Iso mesmo pode explicar a mudanza dun verso realizada por Fermín Bouza Brey entre o manuscrito que conservamos e o finalmente publicado en Seitura. Nestes casos, conservamos ao menos un documento previo (editado ou autógrafo) que nos permite observar a incidencia do heterosexismo nesa mudanza última. Noutras moitas ocasións, tal mudanza será imposíbel de probar, aínda que poidan existir hipóteses ao respecto, como é o caso verbi gratia das escollas pronominais de Rosalía de Castro nos seus poemarios Follas novas e En las orillas del Sar.
Documéntanse máis habitualmente as mudanzas realizadas na edición das obras por mans de terceiros, como os herdeiros da autora ou do autor ou os críticos literarios. Unha boa mostra do primeiro é o sobriño de Miguelánxelo, que mudou os pronomes masculinos en femininos ao editar as obras do seu tío.
No caso galego, temos un exemplo ben sorprendente, aínda que pouco coñecido, sobre o cal me comprometo desde xa a falar con máis vagar nun futuro artigo nesta páxina das segundas feiras en Galicia Hoxe. Refírome á edición da cantiga de Pero da Ponte que comeza “Dom Tisso Pérez, queria hoj’ eu / seer guardado do trebelho seu”. O “guardado” do segundo verso aparece así claramente, cun ben redondo o final, nos dous cancioneiros que nos transmitiron o texto: o da Biblioteca Nacional e o da Vaticana. A interpretación da relación entre dous homes que dá a literalidade do verso fixo que a maioría dos seus editores mudasen, sen ningunha outra razón (con certeza, ningunha amparada pola crítica textual), o “guardado” en “guardada”.
As modificacións no escrito poden producirse tamén de mans de terceiros nas traducións. Un bo exemplo son os cambios pronominais para heterosexualizar os poemas (unha ela onde aparecía un el, ou viceversa) en traducións do árabe ou do grego clásico, como lle ten acontecido a Safo ou ao Banquete de Platón. Un interesante traballo de Marta González González, da Universidade de Málaga, amosa as vicisitudes sufridas nas traducións desta última obra a diferentes linguas modernas, debido á lexitimación histórica que suporía para as relacións homosexuais. A primeira vez que se verteu ao inglés, publicada en 1761, transformáronse “os amores homosexuais en heterosexuais e suprímese por enteiro o parlamento de Alcibíades”.
As vicisitudes do Banquete en inglés exemplifican tamén o caso da censura editorial ou legal. En 1818, Shelley traduciuno de novo, acompañándoo dun ensaio introdutorio da súa colleita. A súa viúva emprendeu a tarefa de levalo ao prelo, mais encontrouse con presións que a obrigaron a suprimir partes do discurso de Alcibíades, do limiar e mesmo mudar de vez o título do mesmo, que pasa de ser A Discourse on the Manners of the Ancient Greeks relative to the Subject of Love a un (supostamente máis) aséptico e inofensivo Essay on the Literature, the Arts and the Manners of the Athenians.
Que Shelley fixese a tradución e a introdución e non quixese publicalas durante lustros, senón que fose postumamente, é xa de seu unha forma de silenciamento editorial, de supresión plena do funcionamento dun texto. É a chamada literatura de caixón, de gabeta. Son moitos os exemplos que se poden pór de textos escritos mais que o autor ou autora termina pospondo a súa publicación sobre todo polo heterosexismo. O caso máis coñecido é o do escritor E. M. Foster, do cal só se publicaron textos explicitamente homosexuais tras a súa morte: o romance Maurice e os contos Life to come.
Poden ser tamén outras instancias, editoriais, legais ou relixiosas, as que leven á supresión deses textos, ás veces nada máis que hipotéticos textos. Falando de teorías e suposicións: Se hai xograres ou mesmo trobadores aos que se lles apón na nosa lírica medieval relacións sexoafectivas con outros varóns, non ten sentido imaxinar que tales compositores realizaron respostas, como era habitual no espectáculo trobadoresco, mais que tales cantigas non chegaron até nós por non entraren nos criterios dos antólogos que nos transmitiron os cancioneiros? Sei que é moi arriscada a hipótese e, de feito, a min convénceme máis como pregunta que como resposta. Cómpre atender a que tanto os copistas baixomedievais como os da Renacenza italiana non tiveron ningún reparo en deixar testemuño do máis escabroso ou sacrílego do escarnho e o mal dizer, mais así e todo parece relevante que os ciclos que usan a homofobia como arma carezan totalmente de resposta ou defensa, malia a importancia cuantitativa dentro das sátiras que chegaron até nós.
O secuestro editorial é un caso extremo de censura, mais ben documentado por motivos homófobos. Os modernistas portugueses padecérono cando viron que en marzo de 1923 eran retiradas das librarías tres obras que trataban a homosexualidade sen ningún pelo na lingua, for reivindicándoa for abordándoa coa maior das normalidades, sen dar desculpas, como subliñaba Álvaro de Campos, un dos heterónimos de Fernando Pessoa. Refírome ás Canções de António Botto, Sodoma Divinizada de Raúl Leal e Decadência, un poemario de temática lésbica asinado por Judite Teixeira.
A historia do silenciamento, modificación ou manipulación acompañou despois a moitas das obras ou autoras/es referidos neste artigo, conferíndolles un plus simbólico. Portanto, non só debemos falar da censura por heterosexismo no referente á xénese dos textos, senón tamén no que di respecto á súa función.
Nenhum comentário:
Postar um comentário