A vera effigies de Rosalía

Velaquí o artigo desta semana en Galicia Hoxe:

A vera effigies de Rosalía
Restaurando a iniciadora da literatura galega contemporánea

Como ben dixo Ricardo Carvalho Calero, e ben podemos continuar a afirmar hoxe, de Rosalía de Castro téndese a pendurar todo canto prexuízo se lle apón a Galiza. Que se choromicas, que se ultracatólica, que se acertou xenialmente por intuición (xa que non por formación), que non era consciente do que facía, que foi unha precursora do bilingüismo “bien entendido”, que todo nela eran traumas inmobilizadores... Cada vez, desde as aulas de lingua e literatura galega vanse desterrando con máis forza todos estes tópicos infundados. Iso non quere dicir que a nivel académico non se continúen a repetir, do cal podemos ter bo testemuño por exemplo no tratamento dado a esta autora na inmensa maioría dos libros de texto de lingua e literatura española, carentes do máis mínimo rigor e moitas veces rozando de cheo o disparate.

Notas biográficas

No ano 1916 Augusto González Besada pronunciou o seu discurso de ingreso na Real Academia Española: Rosalía Castro. Notas biográficas, que é unha das primeiras tentativas de elaboración dunha biografía desta narradora, poeta e inédita dramaturga. O autor dese texto, na súa mocidade, estivera vencellado ao rexionalismo galego, mais despois integrouse nas filas conservadoras, detentando altos cargos no Goberno do Estado. O seu papel nada proclive aos movementos protonacionalistas fai que as súas anotacións biblio e biográficas sobre Rosalía de Castro sexan esclarecedoras dun xeito especial, por contrastaren con forza coa imaxe tópica que desta escritora predominou e continúa a predominar na actualidade.

Esta contradición foi a que impulsou á profesora Pilar García Negro a divulgar entre nós, no ano 2004, ese texto de difícil acceso. Dentro do labor divulgativo, optou por traducilo á lingua de noso, acrecentándolle un “Limiar” explicativo da súa autoría e un “Epílogo” de Francisco Rodríguez, un dos principais especialistas na autora de Follas novas. Quero hoxe chamar a atención sobre este libro, facer un repaso polo que alí se sinala e, en especial, convidar á súa lectura.

No “Limiar”, García Negro fai un resumo dos principais fitos da recuperación de Rosalía nos últimos 25 anos: o traballo “As mulleres galegas polos nosos dereitos”, da Comisión de Mulleres da Asemblea Nacional-Popular Galega, despois reeditado como “Rosalia de Castro, a primeira feminista da nación galega”; o Congreso Internacional de Estudos sobre Rosalía de Castro e a súa obra con motivo do centenario do seu falecemento; a tese de doutoramento que Francisco Rodríguez defende na USC (Análise sociolóxica da obra de Rosalia de Castro); os meticulosos traballos de Andrés Pociña e Aurora López etc. Nesta liña hai que incluír tamén a obra Rosalía de Castro, a luz da ousadía, do investigador Diego Pardo, que vén mesmo agora de saír do prelo da editora Laiovento.

Aínda así, a situación actual continúa a ser deficitaria a respecto do coñecemento do que Rosalía e a súa obra significaron e significan, como antes se sinalou falando do ámbito escolar. Por iso, a profesora e activista declara: “Esta tradución da obra de Besada que agora oferecemos seria sobrante se se tivese instalado entre nós, dunha vez por todas, a modernidade no tocante á ubicación, hermenéutica e valoración actuais e actualizadoras da nosa escritora”.

Tras diso, no limiar dedícase unha epígrafe a “Quen foi e a quen serviu Augusto González Besada”, para despois explicar as “Características do discurso” e sinalar as “Notas sobre a edición”. De entre estas notas, é de observar o feito de que a editora opte por reproducir os poemas ou fragmentos en prosa antologados por Besada através das edicións críticas (no caso dos Cantares gallegos e de Follas novas) e da editio princeps (no caso de En las orillas del Sar). Este coidado e respecto aos textos hai que lamentar que non se vexa en moitas edicións desta autora fundamental que continúan a saír na actualidade. Nas librarías pódense encontrar por exemplo unhas obras completas que viron lume neste ano 2009, impresas con todo o coidado no referente ao papel, mais que repiten unha e outra vez grallas ou mesmo manipulacións da obra rosaliana que foron desterradas polos especialistas hai xa décadas.

No ronsel das ilustradas

Besada introduce o tema de Rosalía de Castro enumerando unha longa listaxe de mulleres da historia da Galiza coñecidas polo seu labor cultural e sinalando o importante –mesmo heroico– papel que as mulleres tiveron e teñen na sociedade galega. Moitas das que aí cita son aínda actualmente grandes descoñecidas, como as ilustradas Mª Francisca Isla y Losada, Mª Tomasa de Jesús e Mª Teresa Caamaño. Aínda que sobre Francisca Isla y Losada xurdiron interesantes pesquisas nos últimos meses, aínda é necesario que se tire do fío destas figuras para deitar máis luz sobre a Ilustración en Galiza.

A parte fundamental do discurso céntrase, como é obvio, no decorrer vital de Rosalía de Castro. Na súa peza oratoria, González Besada reitera que Rosalía foi unha muller culta e escritora filosófica que tentou vivir da escrita, mais con escaso éxito. A mesma publicación de En las orillas del Sar atribúea a esta razón de tentar garantir a subsistencia da familia nun momento especialmente delicado.

Con certeza, non foi indiferente tampouco para a escolla de editar un poemario en español e non en galego como os dous grandes anteriores a necesidade de vivir da escrita nun momento en que o casal Murguía-Castro, con varios fillos e fillas, tiña importantes problemas económicos. A situación era grave até o punto de que as súas amizades chegarán a organizar actos de caridade pública para axudalos, como ben documentou Francisco Rodríguez. No momento da súa morte, Rosalía de Castro encóntrase fracasada como escritora e nunha situación de miseria económica.

Integración subsidiaria

No discurso de ingreso de Besada na RAE, termínase comentando o tratamento institucional que recibiu Rosalía postumamente e sinálase tamén algunha anécdota do traslado dos restos da escritora en 1891. Porén, silencia o máis substancial deses feitos: quen organizou o traslado, que problemas xurdiron etc. Hai sucesos que, ideoloxicamente, debe agochar e disfarzar.

No “Epílogo”, Francisco Rodríguez considera que Augusto González Besada “colaborou de forma intencionada a integrar inevitabelmente de forma subsidiária, a figura de Rosalia na cultura española. Mais o seu discurso estaba premido por unha auténtica admiración e entusiasmo reivindicativo do carácter rebelde da sua obra”. E conclúe: “O curioso é que, miren por onde, teñamos que botar mao dun galego ao servizo do Estado español para darmos unha batalla máis, dentro desta guerra, pola liberación, e digo-o con precisión, de Rosalia das gadoupas da bobaxe, do cretinismo e da minusvaloración”.