Damas, concubinas e mecenas

Velaquí o meu artigo desta semana en Galicia Hoxe:

Damas, concubinas e mecenas
As nosas antepasadas e a literatura culta medieval

Calquera persoa que cursase algunha vez no ensino a literatura galego-portuguesa medieval coñece as ideas xerais sobre a presenza das mulleres no espectáculo trobadoresco, que é na verdade ausencia e marxinación. A dama ou moza cantada nos xéneros amorosos configúrase incorpórea ou tópica, e non chegou até nós ningunha composición que poidamos testemuñar como escrita polas nosas devanceiras.

Lembremos que as cantigas de amigo, como algúns maldizeres apostos, están en boca feminina, mais non pasan de ser os travestimentos vocais dun varón, nun xogo que subliña aínda máis a exclusión real do suposto obxecto de desexo. Sobre as barreiras (auto)impostas no amor cortés, sobre todo na lingua de Oc, realizou unhas reflexións ben suxerentes Jacques Lacan, que tamén son aplicábeis para a outra grande lírica baixomedieval en lingua romance, a nosa; aínda que no artigo de hoxe non imos adentrarnos máis por ese camiño, non podo deixar de citar ao psicanalista francés: “O amor cortés é o máis enxeñoso que se inventou: suple a ausencia de relación sexual finxindo que somos nós os que a obstaculizamos”.

Entre Ave e Eva

O coñecemento básico e común sobre o tema é o bosquexado nas primeiras liñas, mais por fortuna as investigadoras e os investigadores van abrindo novos espazos de observación e reflexión que nos permiten entender de forma máis completa a presenza das mulleres no trobadorismo en galego e da literatura medieval culta en xeral. O libro Damas, santas y pecadoras. Hijas medievales de Eva, do profesor Rafael Mérida, na editorial Icaria, repensa e convídanos a repensar o tema.

Nesa obra, o docente da Universitat de Lleida compila trece textos diversos, falándonos das trobairitz e das trouvères femininas, de amazonas e de imagoloxía lésbica, das xigantas e da configuración da Dulcinea del Toboso, chegando tamén alén dos limites temporais do medievo. Nas súas palabras: “Estamos a descubrir novas coordenadas e estamos a dar voz a moitas mulleres, históricas e literarias, que foran esquecidas, menosprezadas ou postas de lado. Estamos a descubrir tamén que debemos aprender a reler os clásicos e debemos desentrañar a través de que vías as nosas antepasadas se apropiaron ou transformaron os aplastantes discursos masculinos”.

Autoría feminina

En primeiro lugar, o que temos que recoñecer é que sobre a Idade Media, e en concreto sobre a nosa lírica medieval, sabemos máis ben pouco e que, sobre iso que chegou até nós, tentamos reconstruír o posíbel. Decatémonos: se for polos textos conservados en territorio galego (ningún!), a existencia das cantigas non pasaría de ser unha hipótese. Fronte ás trobadoras coñecidas, por exemplo en Cataluña, das que se conservan os textos ou ao menos os seus nomes, non temos ningunha mínima proba que faga pensar que iso mesmo aconteceu na nosa lingua en ningunha das múltiplas cortes señoriais onde se escribiu, cantou e propagou.

O filólogo austríaco Wilhelm Scherer considerou a finais do século XIX que moitos poemas medievais en alemán postos na voz dunha muller poderían ser na realidade de autoría feminina. Desde unha perspectiva lóxica e racional, cae de caixón aceptar como teoría válida que o anónimo non ten por que ser masculino e que hai razóns históricas moi fortes, nunha situación patriarcal e fondamente misóxina, para eliminar a pegada autorial das mulleres. É xusto a iso ao que se referiu Virginia Woolf cando en 1929, n’Un cuarto propio, aseverou con moita ironía: “Na realidade, atreveríame a dicir que Anón, que escribiu tantos poemas sen os asinar, foi con frecuencia unha muller”.

No noso ámbito, hai tamén quen adheriu a estas hipóteses, como a profesora Ria Lemaire, da Universidade de Poitiers, ou a catedrática Camiño Noia, da Universidade de Vigo. No entanto, como ambas saben, son teorías imposíbeis de contrastar e que en moitos casos teñen o risco de caer de cheo no terreo da especulación.

Cos datos que temos agora mesmo, se alguén pregunta se houbo mulleres que escribisen cantigas en galego-portugués, a resposta debe ser negativa. Iso non quita, claro, que lembremos que todo o que chegou a nós desa época é só a punta do iceberg do que na realidade se escribiu. Recordemos, con humildade ante a repetición das aseveracións fixadas na época contemporánea, que as composicións que conservamos do longo período que duraron as escolas trobadorescas en galego medieval dan un promedio de 10 cantigas profanas ao ano. Sen dúbidas, é moito o que se nos escapa.

Caixa negra

Ben para alén dos tópicos das cantigas de amigo ou de amor, e quitando a información que nos achega a fragmentaria Arte de Trovar, a verdadeira caixa negra do noso espectáculo trobadoresco son as cantigas satíricas, as cales, por certo, a diferenza doutras épocas históricas, formaron parte dun xénero canónico e ben estabelecido. Non eran nada marxinais, a pesar da súa obscenidade e, en ocasións, mesmo sacrilexio.

Unha das grandes protagonistas do repertorio de escarnio e de maldizer é a figura da soldadeira, nome proveniente da soldada que cobraban ou talvez de acompañaren os soldados, como prostitución organizada, tal e como ben acreditan numerosas crónicas en diferentes etapas históricas, tamén nesta. Moitas veces ían alén de recibiren remuneración polos seus servizos sexuais, senón que entraban nunha sorte de concubinato que é ben diferente do que os nosos preconceptos poderían facernos ver de xeito retrospectivo.

As concubinas, grazas á súa situación periférica, mantiñan unhas marxes de actuación e incidencia política e social superiores ás das damas casadas. Entre outras accións consideradas heterodoxas para o seu sexo, podían ter un maior acceso á cultura escrita e participar nos xogos trobadorescos, a través da danza, de tocar algún instrumento musical e, é probábel, do canto. Pódese supor que isto último sería sobre todo nas cantigas de amigo, aínda que non temos tampouco razóns para descartar as interpretacións por parte de varóns, que darían lugar a unha escenificación moi próxima á coñecida do posterior teatro isabelino, onde eran tamén homes os que actuaban nos papeis femininos. No caso da lírica galego-portuguesa medieval, algunhas concubinas tiveron un grande protagonismo e mesmo poder, como pode ser a coñecida e tan suxerente soldadeira María Balteira.

Un outro aspecto que aborda Rafael Mérida é o das mulleres mecenas. Para o caso galego, hai un estudo moi recomendábel da profesora Yara Frateschi Vieira, En cas Dona Maior, editado por Laiovento. É unha mágoa que Mérida non o utilizase para a elaboración deste seu libro, porque o estudo da investigadora brasileira dá as chaves para abrir novas portas, aínda que conclúa que, en base á información de que dispón, non se poida determinar que Dona Maior exercese o mecenado. Mais, de novo con humildade, temos que recoñecer que sabemos moi pouco sobre como funcionaron as cortes señoriais, nas cales había tamén mulleres, moitas delas en clara situación de poder.

Quero insistir un pouco nesta última idea, porque unha visión simplista do patriarcado e da Idade Media pódenos levar a unha serie de prexuízos indesexábeis. Como lembra a catedrática de Historia Medieval María-Milagros Rivera Gareta, “o alleamento das mulleres cara á política con poder foi, sorprendentemente, menor na Europa feudal que no Occidente capitalista” (no seu libro La diferencia sexual en la historia, editado pola Universitat de València).

A participación das mecenas no espectáculo trobadoresco é un fío moi suxerente polo que tirar. Cómpre lembrarmos que a maioría dos autores do noso trobadorismo costumaban depender materialmente dos gustos alleos, entre os que merece salientar os das damas nobres. Podería ser, así, que non compuxesen directamente os versos, mais si que procurasen quen escribise por elas aquilo que quererían poder ouvir.