Na mesma pedra

Por que tropezamos, non dúas, senón tantas e tantísimas veces na mesma pedra? Seguro que todas e todos nos temos feito a mesma pregunta cando menos tantas veces como encontróns tivemos.

No blog da Escola de Psicanálise Lacaniana do Estado español escribiu ao respecto a psicanalista madrileña Rosa María López, cuxo texto paso a reproducir traducido á nosa lingua, porque me parece moi suxestivo. Tamén podedes consultalo, nesta ligazón, na súa versión orixinal en castelán.

Estamos condenados a repetir?, por Rosa María López

A repetición que se impón como unha condena é aquela que, desde a consciencia, quereriamos evitar pois actúa na contra dos nosos intereses. Por que algúns seres humanos se ven abocados a unha vida de sucesivos desencontros? Que forzas escuras son as que desexan o noso mal? Hai un xenio maligno que se divirte cos nosos tropezos? Como pode darse unha lóxica tan inexorábel que nos conduza sempre ao mesmo erro?

Se o fenómeno da repetición no comportamento do ser humano é unha constatación histórica, a súa causa foi sempre un enigma. A figura do destino é unha tentativa de resposta que os gregos levaron ao máximo da súa expresión. É Edipo Rei quen, sen o saber, realiza todos os actos que o conducirán ao cumprimento dun destino que fora escrito polos deuses antes do seu nacemento. Vémonos entón condenados a un determinismo absoluto que rexe a nosa vida sen nos conceder ningunha marxe de elección ou todo obedece a un puro azar?

Que pensa a psicanálise do destino e do azar? Debemos dicir que Freud era implacábel coa figura do destino, sostendo a idea de que o suxeito non é vítima pasiva dunha vontade externa, senón que está implicado nos acontecementos da súa vida. Para defender esta tese utiliza numerosos exemplos da clínica tanto de homes como de mulleres nos cales se demostra como todas as relacións que estabelecen co próximo terminan da mesma maneira.

Ante semellante perseveranza do mesmo, Freud non acepta a coartada do destino, nin tampouco a do azar, pois achamos nestas ocasións actitudes activas do suxeito, trazos de carácter permanentes que se traducen na repetición das mesmas experiencias psíquicas.

Se seguirmos a lóxica do inconsciente, teremos de admitir que os seres humanos fabricamos o noso destino porque falamos, ou para sermos máis precisos, porque somos falados. Cremos que dicimos o que queremos, mais é o que quixeron os outros, especialmente os nosos pais con algúns ditos que nos alcanzaron de xeito contundente. Somos falados por estrutura e, por mor disto, tecemos, cos azares da vida, unha trama argumental. É a esta trama á que chamamos destino.

Compulsión de repetición ou neurose de destino, a cuestión é que o estilo dunha vida está feito cunha frase da que non somos autores e que se repite, diversamente modulada, ao longo da nosa existencia.

Notemos que cando falamos de repetición o acto está sempre en xogo. O acto aparece alí onde non se chega co pensamento.

Freud advertiu de que por máis que se elaborase, interpretase ou construíse, o síntoma non desaparecía completamente senón que máis ben volvía como un cometa, aínda que cun ciclo máis curto. Se a histeria lle abriu a porta do inconsciente, o síntoma obsesivo entregoulle unha chave que non vira tan claramente, pois comprobou que o fundamento mesmo do síntoma era a repetición compulsiva.

Por que nos vemos forzados á repetición? Esta é a pregunta que provocou na traxectoria de Freud unha mudanza de rumbo fundamental, sendo a causante das súas teorías máis audaces e controvertidas. Seguindo o rastro das distintas figuras da repetición, Freud franqueou a fronteira que traza o principio do pracer, para descubrir que a pulsión que anima a vida humana non é outra que a pulsión de morte.

Seguro que todos os presentes coñecen persoas cuxas vidas están trazadas de tal xeito que sempre conducen ao mesmo desenlace: O Filántropo, dinos Freud, ao que todos os seus protexidos, por diferentes que foren, abandonan irremisibelmente con rabia en troca da gratitude que era de agardar. Os homes para os que toda amizade termina en traizón. Os amantes cuxas relacións co outro sexo pasan polas mesmas fases e finalizan do mesmo xeito. Nós podemos pór outros moitos exemplos: Os que sempre son enganados polos demais. Os que enganan unha e outra vez. Os delincuentes que foxen da xustiza e cando poderían liberarse tornan a delinquir unha última vez, sendo novamente apresados. As mulleres maltratadas pola súa parella que, despois de pasaren polo inferno da separación, volven co maltratador. Por suposto, as adicións levan o selo da repetición máis compulsiva.

Se seguirmos o camiño aberto por Freud, se formos fieis ao máis radical da súa descuberta, non podemos concibir o inconsciente sen a idea dunha repetición que vai para alén do principio do pracer.

Lacan no Seminario XI sérvese da teoría que Aristóteles desenvolve no seu estudo sobre a función da causa, apropiándose de dous dos seus termos: o Automaton e a Tyche.

O Automaton é usado por Lacan para dar conta da insistencia dos significantes rexida polo principio do pracer, mentres que a Tyche nomea o encontro co real que corresponde ao terreo do para alén do principio do pracer. Toda a pesquisa de Freud amosa como a súa gran preocupación está centrada naquilo que foxe ao principio do pracer.

Pois ben, a repetición non é unicamente o Automaton como retorno dos significantes, senón que ten a ver ademais coa Tyche que definimos como encontro co real, o que é equivalente a un mal encontro. Agora podemos acrecentar que se trata sempre dun encontro frustrado.

Estamos ou non condenados a repetir? É posíbel que o suxeito se libre completamente da compulsión a repetir? Tanto Freud como Lacan responderían claramente que non, porque hai un traumatismo estrutural que nos funda como suxeitos falados e que non é susceptíbel de eliminar. Este nivel do trauma non obedece a ningunha continxencia particular senón que é intrínseco á condición humana e, polo tanto, incurábel.

A repetición, pois, é consubstancial á existencia do inconsciente e da pulsión, que sempre se repiten.

Agora ben, hai un aspecto da repetición que a análise ten que reducir, sen dúbida, pois como defensa ten unha contrapartida demasiado cara. A repetición é unha carga pesada que o suxeito “hala” para sempre e que o lastra condenándoo ao fracaso e á acción tanática da pulsión. O que fixo a súa análise pode librarse desa carga que arrastra repetidamente. A psicanálise aposta pola marxe de elección que cada un ten ao seu dispor e coa que pode fabricar respostas diferentes e insospeitadas para o mesmo. Respostas coas que agora pode reaccionar doutro xeito fronte aos acontecementos traumáticos que a vida nos depara inevitabelmente, facendo va a repetición. Trataríase de se resistir a converter as continxencias desgrazadas da vida nunha miseria necesaria, saber perder sen ficar identificado ao perdido como ocorre na melancolía, apostar polo desexo aínda que este sexa inalcanzábel e non se deixar caer no gozo do mártir, actuar sen garantías mais aceptando a responsabilidade.

Como se consegue este resultado? Non hai unha fórmula preestabelecida, mais sabemos que para o conseguir é necesario desprenderse daquilo que nos fai sufrir, mais ao que, de forma rechamante, nos aferramos: as marcas do Outro, e a ganancia de gozo adquirida no pasado.

Usando unha metáfora podemos dicir que vimos ao mundo cunhas cartas determinadas coas que teremos que organizar a nosa xogada. A algúns tócanlle unhas cartas moi boas e a outros moi más, isto é un feito. Non é o mesmo ser muller en Europa que en Afganistán. Mais vimos moitas veces gañar con cartas más e á inversa. Cal sería o valor ou o interese dunha psicanálise se ao final non conducise a unha repartición distinta das cartas aínda que o seu número e a súa figura estean fixadas de antemán? A experiencia da psicanálise non promete ningunha orde de curación ideal, mais si pode afirmar que serve para producir algo inédito, inventado ou novo, nun movemento que vai da repetición ao acontecemento.

[Nota da tradución: A principal dúbida que tiven é na frase “La repetición es una carga pesada que el sujeto ‘hala’ de por vida”. Penso que se refire metaforicamente (e de aí as aspas) ao verbo ‘halar’, tamén así grafado en estándar galego (aínda que non en portugués, onde sería ‘alar’). Este verbo significa, entre outras cousas, ‘tirar do remo cando se voga’, co cal as ideas de repetición e empuxe fica claras e perfectas para o contexto.]