A prosa medieval en galego e a damnatio memoriae de Galiza

Velaquí a colaboración desta semana en Galicia Hoxe:

Do que nos advirte a Crónica Troiana
Sobre a prosa medieval en galego e a damnatio memoriae de Galiza

Ás mozas e aos mozos de Galiza Nova, que cada ano organizan as Xornadas do Reino de Galiza, recordándonos que somos un pobo con historia

Os relatos sobre o cerco de Troia polos gregos constitúen unha das materias literarias de maior fortuna ao longo dos milenios da cultura occidental, tanto na tradición oral como na reelaboración culta, cuxos principais referentes son os coñecidos cantos homéricos da Odisea e a Ilíada.

Ao longo da Idade Media, estas narrativas tamén contaron cunha importante aceptación nas casas señoriais. Nesta época, non se tiñan como fonte ou modelo as versións literarias da Antigüidade (que se coñecían escasamente ou se desprezaban por inverosímiles), senón outros textos realizados por supostoso historiadores que estiveran presentes nese conflito bélico, mais que na realidade eran falsificacións moi posteriores.

Un novo auxe destas historias produciuse cando Benoît de Sainte-Maure escribiu no século XII, baseado nas anteditas falsificacións, un romance que gozaría dun enorme éxito nas cortes señoriais europeas: o Roman de Troie, que sería numerosamente traducido, versionado e, para achegarlle unha maior verosemellanza, prosificado. Cómpre subliñar que, nun momento no que só comeza a abrollar o concepto de autoría, no que a orixinalidade non ten a importancia central que se lle deu modernamente e no que a divulgación dos textos é só manuscrita, cada vez que se traduce un relato o habitual é que este se adapte e modifique segundo os criterios da persoa responsábel e/ou do seu mecenas.

Troia en Galiza

A Crónica Troiana escrita en galego no século XIV é herdeira directa desta tradición. Todos os investigadores están de acordo en que é unha tradución a partir dunha versión castelá realizada durante o reinado de Afonso XI. Mais onde xa o acordo non é total é sobre se as copias castelás proceden dunha versión galego-portuguesa primixenia que hoxe estaría perdida (que é a opinión maioritaria) ou do francés.

Ramón Lorenzo considera –seguindo unha idea que se afirma que Menéndez Pidal tamén defendía, mais da que non deixou constancia escrita– que cando menos o manuscrito en español gardado no Escorial si procedía dunha versión galego-portuguesa. Os moitos erros por galeguismos mal interpretados nesa copia castelá parecerían apuntar nesa dirección.

Pola súa banda, en datas máis recentes, Claudia D’Ambruoso publicou na revista Troianalexandrina dous artigos, nos anos 2007 e 2009, onde repensa as hipóteses formuladas. Esta investigadora, tras o estudo crítico das catro copias que se conservan da tradución de Afonso XI e a súa comparación coa Crónica Troiana, rexeita de novo a hipótese da tradución do francés de calquera delas, por non encontrar variantes de entidade que proben a presenza dunha dupla redacción. Por iso, considera máis plausíbel que todos os testemuños conservados deriven dun arquetipo que contiña características lingüísticas occidentais que nalgunha das fases da copia se fosen castelanizando. Este arquetipo non sería unha tradución literal do poema de Benoît, senón unha prosificación, con algunhas condensacións e outras amplificacións.

20 de xaneiro de 1373

O clérigo Fernán Martís foi o encargado de realizar e dirixir a tradución e transcrición da Crónica Troiana. Segundo el deixou escrito, o libro finalizouno o 20 de xaneiro de 1373 por mandado do importante señor Fernán Pérez de Andrade.

Estamos nun tempo decisivo na historia de Galiza, no que aínda existen unha clases dirixentes propias, que no século seguinte se verán precipitadas á desaparición e á desmemoria. Bo exemplo desta situación é que houbo quen quixo furtar da historia o nome do mecenas desta tradución ao galego.

Se na actualidade dispomos do dato de que foi Fernán Pérez de Andrade quen mandou realizar a Crónica é grazas aos reactivos que se lle aplicaron no século XIX a varias liñas riscadas na obra. Nelas figuraba o nome completo deste señor galego, descrito como “o mellor home que havía entonce en Galiza”. Outras dez liñas e media que tamén foron tapadas, a bo seguro polos mesmos motivos políticos que as outras, permanecen totalmente ilexíbeis.

O que se quixo eliminar e non conseguiron de vez foi o seguinte:

E sabede que este Fernán Pérez foi fillo de Roi Freire d’ Andrade, e por mi creede de certo que a este tempo que este livro foi escrito que este Fernán Pérez era o mellor home que havía entonce en Galiza dos conde ou rico home afora. E sabede que el a este tempo era home de duzentos homes de cavalo armados a todo punto. E era señor da vila da Cruña e da vila de Betanços e da Pontedeume. E Ferrol e a Pontedeume dérallas el rei por súa herdade. E outrossí tambén era señor de Neda e de Cedeira e de Santa Marta e de Viveiro e de Vilalva, e de todos seus términos de todas estas vilas e lugares, e tambén das terras chãas en todas estas comarcas, en guisa que quantos homes moravan en tódalas ditas vilas, bõos e ligeiros e...

Despois da parte riscada, vai a información que nos permite datar o texto, achegándonos unha efeméride que sería interesante promovermos, a do 20 de xaneiro:

Este livro foi acabado vinte días andados do mes de janeiro, era de mil e quatrocentos e onze anos. Eu, o dito Fernán Martíis, clérigo, rogo e peço, polo amor de Deus e por salvamento de súas almas e en penitencia de seus pecados, a quantos este livro viren e oíren...

Aínda que aí poña o ano 1411, a versión é máis antiga, pois trátase do cómputo pola era hispánica, de forma que hai que restarlle 38 anos para dar coa datación convencional actual: 1373.

Obradoiros literarios

Ademais das implicacións que esta damnatio memoriae ten para a historia política do país, énos moi importante saber que foi pola vontade dun nobre poderoso polo que se ordenou traducir este texto. Isto significa que no seu cortexto dispuña dun equipo de xente formado para facelo e que, ademais, polas datas, esta decisión foi ao comezo do seu señorío, de forma que sería totalmente factíbel a existencia dunha produción textual posterior do mesmo estilo.

Por iso, é de acreditar que non se trata dun volume illado en galego, senón que facía parte dun conxunto doutras obras deste tipo, hoxe perdidas, como xa apuntou no seu día Manuel Murguía e sinala tamén máis recentemente o historiador José Francisco Correa Arias na súa tese de doutoramento, que a editora Toxosoutos publicou baixo o título A casa de Andrade 1160-1540 (Nobreza, mentalidade e ideoloxía na Galicia baixomedieval).

Igual que no trobadorismo, hoxe só conservamos da prosa medieval no idioma do país unha pequena parte do que debeu existir. As causas para isto son variadas, entre as cales son de salientar as destrucións causadas nas revoltas baixomedievais, a falta de apoio institucional para garantir a sobrevivencia destas copias e, digámolo claro, a destrución premeditada de moitos testemuños da historia de Galiza.