O artigo desta semana en Galicia Hoxe trata sobre un outro galego que tamén soñou desde o exilio cunha Galiza máis libre e un mundo máis xusto: Lorenzo Varela. Na mesma sesión parlamentar en que Alberto Núñez Feijóo decidiu traducir para o español o discurso "Alba de Groria" de Daniel Castelao, tamén puxo como un dos seus referentes este poeta comunista a quen se lle dedicou o Día das Letras en 2005. Vivir para ver.
Os soños do exilio
Memoria das derrotas, alimento do futuro
Lorenzo Varela é autor dunha obra reducida en lingua galega. Para alén dalgún texto solto en prosa, levan a súa sinatura menos de trinta poemas, esparexidos en dous volumes en galego: Catro poemas pra catro gravados (1944) e Lonxe (1954), así como a compilación póstuma bilingüe Homaxes (1979). Trátase dunha obra literaria escasa no noso idioma, mais singular polas escollas temáticas feitas e pola terra e o tempo en que Varela opta por se presentar como poeta en galego, nun momento de desercións e confusionismo por parte doutros autores.
Luís Seoane elabora catro gravados sobre catro figuras da historia de Galiza e entrégallos ao amigo poeta para que escriba versos para cada un dos deseños. Así nacen os Catro poemas pra catro gravados, un traballo cooperativo que pretende realizar unha intervención política nun momento de esperanza na derrota do fascismo. Porque a poética, sostiñan eles, para os galegos é política.
Nesta obra hai innovacións na literaturización da historia da Galiza. Quérese subliñar unha historia valente de revolucións sociais, mais tamén unha historia atrevida de revolucións sexuais. As catro figuras homenaxeadas neste volume son María Pita, Roi Xordo, María Balteira e o bispo Adaúlfo. Fagamos un pequeno recordatorio de cada unha destas persoas: María Pita foi a heroína que defendeu A Coruña do ataque inglés no século XVI; María Balteira é a máis lembrada das nosas satirizadas soldadeiras medievais; Roi Xordo foi o líder da fracasada primeira revolta irmandiña, e Adaúlfo foi un bispo de Compostela condenado a morte por unha acusación de sodomía, mais salvado por un milagre.
Os Catro poemas pra catro gravados teñen unha estrutura simétrica que axuda a subliñar a importancia das mulleres na historia. No texto de homenaxe a María Pita saliéntase o seu carácter de líder militar con quen o eu lírico di partillar unha mesma loita pola comunidade. Ademais, no poema sobre María Balteira sublíñase o papel marxinal que lles toca vivir ás mulleres nunha sociedade misóxina. Os versos de Varela falan dunhas normas sociais que impiden falar ben dunha muller que rompe as normas, como é o caso da Balteira.
Luís Seoane manifestaba nun artigo de 1954 na revista Galicia emigrante que pretendía escribir unha serie de textos sobre as mulleres. Afirmaba facelo coas seguintes pretensións, que traduzo: “Non só para que as feministas teñan en Galiza un exemplo do seu xeito de pensar, senón tamén para que os descendentes de galegos e os que non o son, encontren na nosa terra un novo valor.” Referíase neste último caso a que en Bos Aires se facía da “muller galega un tema de sainete”. Sobra indicar que o movemento feminista nos anos 40 e 50 estaba varrido da Galiza. Era o seu un obxectivo de alimentar o futuro, para dignificar o país nun presente precario e de surtir a despensa discursiva dun movemento progresista como o do feminismo, con referentes históricos galegos pouco coñecidos. Estas mesmas premisas pódense constatar nos Catro poemas pra catro gravados.
Ademais, nesta obra sublíñase que os protagonistas da historia son os heroes e heroínas das clases populares (María Pita e Roi Xordo), ou aquelas persoas marxinais socialmente pola súa conduta, sexan próximas ao lumpen nalgúns trazos (María Pita) ou pertencentes de vez ás clases dominantes (o bispo Adaúlfo ou o propio Roi Xordo). Porén, estas figuras pertencentes á nobreza laica ou eclesiástica son reconvertidas e, por tanto, “reconciliadas” coas clases populares, pois o nobre Roi Xordo lidera un movemento antiseñorial e o bispo é vítima dun xuízo cruel, do cal sae ileso por vía sobrenatural.
Sobre as marxinalidades de María Balteira e o bispo Adaúlfo, Lorenzo Varela posiciónase coas actitudes comprensivas co diferente. O xograr do segundo poema burla as normas sociais que impedían louvar a soldadeira e o touro que debería matar o bispo por homosexual opta por non lle facer dano, en contraste coa realidade en que non acontecen tales milagres.
A proximidade da Guerra Civil, o contexto bélico en Europa contra o fascismo e o coñecemento da existencia de guerrilleiros nas montañas galegas fixeron que, para alén do que os textos puidesen expresar, a mensaxe que deles se recibiu viñese mediatizada por esta situación. Mais no exilio o libro tamén interacciona nun contexto inzado de prexuízos cara á Galiza polo republicanismo español, pois nalgúns sectores era identificada como unha terra mansa ou como unha “rexión” filofascista, debido á súa rápida caída no bando dos insurrectos.
Poetizar un presente afastado
En 1954, Varela publica un outro libro de versos en galego: Lonxe. Desta volta son os seus textos os acompañados polos gravados de Seoane e non á inversa, como na anterior ocasión. Lonxe componse de dez poemas, con tres liñas temáticas claramente interconectadas: a resistencia contra o fascismo, a emigración (tamén vinculábel ao exilio) e a saudade da patria (a través de imaxes da Galiza máis tradicional).
As composicións máis difundidas no interior, aínda que limitadamente, son as do último grupo, que eran tamén as máis inocuas no contexto político. Porén, os textos salientados pola crítica futura serán os referidos ás vítimas da represión franquista: “Manuel Ponte”, “Manuela Sánchez” e “Compañeiros da miña xeneración mortos ou asesiñados”. Estes son poemas novidosos, innovadores, dentro do que se publicaba tanto no enclave porteño do sistema literario galego como, evidentemente, na Galiza. Dous destes textos refírense á loita da guerrilla nas montañas galegas: Manuel Ponte foi un coñecido líder do movemento e Manuela Sánchez foi unha muller asasinada por defender unha partida de guerrilleiros. Reparemos en que, novamente, hai a intención de non escurecer o papel das mulleres na historia. Homenaxéanse e recórdanse dúas figuras próximas no tempo, que non podían ser coñecidas nas comunidades a que pertenceran. A literatura tenta cumprir así o papel de difundir os nomes que a censura non permitía que saísen nos medios de comunicación, a non ser dun xeito desfigurado.
Manter a memoria
A obra poética en galego de Lorenzo Varela contribúe para o mantemento da memoria, fronte a amnesia e a narcotización promovidas polo fascismo. Nos seus versos achamos a memoria dun pasado de revolucións sociais e atrevementos sexuais, mais tamén a da resistencia heroica nun presente difícil e o recordo das vítimas do franquismo. É unha historia que nos pertence.
Nenhum comentário:
Postar um comentário