Unha cousa é que te venzan e outra que non existas

Velaquí o artigo desta semana en Galicia Hoxe, escrito antes das eleccións municipais. Non ten a ver co tema das votacións mais, tendo en conta os ánimos da xornada, talvez poida axudar a ver as cousas cun pouco máis de perspectiva. Agardo que sexa así.

Recordar salva
Contra a xibarización da nosa historia

Aramos sobre os mortos nesta terra
i o noso pan ten un sabor de ósos
familiares, irmáns. O monte berra
baixo do arado, e chámannos os nosos.

(Lorenzo Varela, Catro poemas pra catro gravados, 1944)

Fronte á quietude aparente dun lugar sen historia, o poeta advírtenos de que a redución de Galiza a unha fotografía paisaxística e costumista é pura falacia. Hai un pasado enterrado que chama por figurar nos libros, por ser coñecido, por ser desclasificado. Porque unha cousa é que te venzan e outra cousa que non existises.

Lorenzo Varela sabía ben de que falaba. El, que loitara coa pluma e coa espada contra o fascismo, padecía o exilio dos derrotados do 36 cando escribiu estas liñas. Na súa creación poética en galego insiste en manter a memoria, fronte a amnesia e a narcotización promovidas polo franquismo. Cumpría que ninguén esquecese as vítimas da represión. Por iso no seu poemario Lonxe titula dous textos co nome e apelidos de asasinados por colaboraren coa guerrilla que resistía en Galiza: “Manuel Ponte” e “Manuela Sánchez”. Homenaxea e recorda dúas figuras próximas no tempo, que entraban no grupo daqueles que a censura non permitía que fosen coñecidos e honrados, a non ser dun xeito desfigurado.

Influído polo seu amigo Luís Seoane, Varela preocupouse na súa obra por vincular estas batallas coetáneas coa esquecida, menosprezada ou xibarizada historia de Galiza. A loita contra o franquismo ecoa nos versos que citamos ao comezo, non hai dúbida, porén o soneto que así principia está dedicado a outro derrotado moitos séculos antes: Roi Xordo. Foi o líder da primeira das revoltas irmandiñas, os maiores movementos antiseñoriais europeos de todo o século XV, porén descoñecidos ou infravalorados pola inmensa maioría da nosa poboación. Cantas galegas e galegos saben situar a verdade de Roi Xordo e cantas galegas e galegos coñecen as historias míticas dun Cid ou dun Robin Hood? A pregunta é necesaria. A resposta é elocuente.

A damnatio memoriae é un procedemento utilizado na Antigüidade, polo cal se ordenaba a eliminación de todo canto lembrase a un condenado. Tirábanse os seus monumentos, riscábanse as súas inscricións, destruíanse as súas imaxes e, en ocasións, mesmo se prohibía escribir ou pronunciar o seu nome. Isto último é o que se chama a abolitio nominis.

Non pensemos que este procedemento se detivo no Exipto faraónico ou no Imperio Romano. Ben ao contrario, é un dos trazos definitorios do problema que nos impide entroncarmos co noso pasado de forma consciente, tal e como demanda o ansiado obxectivo da memoria histórica.

Un dos mellores exemplos de damnatio memoriae está na Galiza medieval, unha etapa ineludíbel para comprendermos a evolución do país. No plano documental, os datos cantan. A maioría dos arquivos foron espoliados, como os tombos dos decisivos mosteiros ou os volumes dos obradoiros literarios de señores galegos, que só conservamos parcialmente. A desaparición é total noutros casos. Pensémolo: se for polas cantigas que mantemos en chan galego (ningunha!), a nosa lírica medieval non pasaría de ser unha hipótese dun nacionalista caricaturizado.

Mesmo así, tamén naquilo que chegou até nós hai faltas notorias. Son rechamantes, por exemplo, as ausencias nos cancioneiros de trobadores ou xograres que estaban do lado da nobreza galega que guerreaba contra as políticas expansionistas de Afonso X. Reparemos por exemplo en Estevan Fernández de Castro, Adiantado Maior de Galiza, o maior cargo gobernativo e militar deste reino, que, tras a súa participación protagónica na sublevación de 1272, foi tamén o inimigo político máis escarnecido nas cortes reais toledana, murciana e sevillana do século XIII. Pola sátira que lle dirixe Pero García Burgalés, sabemos que este líder galego trobaba, porén os seus textos –igual que os doutros inimigos do castelanista Rei Sabio– non pasaron ao Livro das Cantigas, ofrecéndonos así unha imaxe distorsionada, incompleta e mesmo dificilmente comprensíbel do que foi o espectáculo trobadoresco galego-portugués. (A esta figura dedico un dos capítulos do libro Amigos e sodomitas: A configuración da homosexualidade na Idade Media, que axiña chegará ás librarías da man de Sotelo Blanco.)

Ademais das lápidas e inscricións lañadas –as mostras están para quen quixer velas, o que falta é preguntarse en alto o motivo–, un dos máis rechamantes casos de abolitio nominis encontrámolo na Crónica Troiana. Se na actualidade os manuais escolares nos fornecen a información de que foi Fernán Pérez de Andrade quen mandou traducir esta obra ao galego é grazas aos investigadores que, no século XIX, lle aplicaron uns reactivos a unha ampla parte da Crónica que estaba enerxicamente riscada. Entre o eliminado figuraba o nome completo deste señor galego, descrito como “o mellor home que havía entonce en Galiza dos conde ou rico home afora”. Outras dez liñas e media que tamén foron tapadas, a bo seguro polos mesmos motivos políticos que as que si se puideron recuperar, permanecen aínda hoxe totalmente ilexíbeis. Preguntémonos en alto o motivo. Preguntémonos en alto que é o que non se quería que ninguén puidese ler nese códice.

A destrución e a desfiguración do pasado de Galiza quixo ser rectificada pola xeración de que fixo parte Rosalía de Castro. Ela, que se amosaba consciente da “triste soledad donde batallo”, sabíase tamén a responsábel de erguer a bandeira para chamar as xentes a unha loita colectiva en defensa de Galiza, como nos deixou escrito, a pesar de tanta terxiversación do sentido da súa obra lírica, ficcional e ensaística.

Nos seus versos testemuñounos tamén que coñecía a existencia do Panteón dos Reis Galegos na Catedral de Santiago de Compostela, algo que aínda hoxe non sabe a maioría da poboación galega, mesmo a maioría das licenciadas e licenciados en estudos superiores en humanidades que teñen as súas facultades nesta cidade.

A través do poema “Na catedral” recítanos o seu percurso por un edificio no cal “reises e reinas, con gran sosego, / na paz das mármores tranquilos dormen”. Aínda non estaba vetado o acceso a esa sala, que até non hai moito chegou mesmo a ser utilizada como almacén para cascallos e instrumentos de albanelaría.

E chegan, así, de novo, algunhas preguntas que cómpre que, cando menos, nos fagamos en alto: Por que incomoda tanto a existencia deste pasado, até o punto de desprezalo dese xeito? Débese evitar o coñecemento desta capela catedralicia porque os monarcas non están enterrados onde a historiografía oficial nos di que deberían estar?

Rosalía de Castro tamén se formula interrogacións semellantes nos seus versos, pertencentes a un dos poemas máis potentes de En las orillas del Sar, “Santa Escolástica”:

– ¡Cementerio de vivos! –murmuraba
yo al cruzar por las plazas silenciosas
que otros días de glorias nos recuerdan.
¿Es verdad que hubo aquí nombres famosos,
guerreros indomables, grandes almas?

O seu desacougo parte do mesmo cerne que o que vimos no texto de Lorenzo Varela. Hai unha historia agochada do país, que nos queren facer pasar por inexistente e mesmo impensábel. Os arados traballan sen saber que hai ósos que chaman desde o máis profundo. A paisaxe humana da Compostela que analiza Rosalía é desoladora, ficando só a posibilidade de recordar, ante a incapacidade para actuar. Esa confrontación entre un pasado de acción e un presente de quietude, que a sociedade mesmo se nega a evocar, contense tamén nunha estrofa pertencente á segunda elexía que Curros dedica á autora das Follas novas:

Que hoxe é pecado relembrar fazañas
porque impotentes para as facer nacemos,
e cecais que gabar grorias estrañas
nos console das propias que perdemos.

Canto de actual teñen estes versos, verdade? Cantas veces ao día deberiamos recitalos? Serán tan actuais porque, como ben dixo Herminio Barreiro, “recordar doe”? Doe cara ao pasado secular e magoa tamén no máis profundo cando falamos duns tempos máis recentes de destrución.

Recordar doe. Porén, recordar sanda. Recordar é salvífico. Só coa lembranza colectiva, limpa e digna do noso pasado poderemos librarnos da condena da repetición. Porque a impotencia non é real: é aprendida. Poñamos atención para escoitar as voces que nos chaman, os berros dos mortos desta terra. Rectifiquemos a anulación. Podémolo facer. Fagámolo.