Nacho Taibo e outr@s outsiders

Estiven no mes de xuño en Oleiros para acompañar coas miñas palmas o grande aplauso que recibiu Nacho Taibo por parte da Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega, capitaneada por Cesáreo Sánchez e Mercedes Queixas. Digo o nome de quen convocou e de quen representan o colectivo, porque se hai actos que se continúan a facer é porque hai quen os sustenta, quen turra nos bastidores para que estes eventos da base cultural boten raíces.

Para min foi un día moi lindo, pois estiven con xente a quen quero moito, apertei a persoas que había tempo que non vía e, por riba, coñecín outras formiguiñas moi simpáticas. En fin, que como evento social estivo xenial. Podedes ver algunhas fotos e vídeos desa xornada no espazo web da AELG.

Mais se teño que salientar algo en especial de toda a sucesión de actos en Oleiros por volta de Nacho Taibo nese día foron os momentos en que el lembrou e recoñeceu algunhas persoas importantes na súa traxectoria. Deulle, por exemplo, un agradecemento singular a Isaac Alonso Estraviz, un dos lingüistas máis intelixentes e produtivos que temos en Galiza, mais cuxo traballo monumental está normalmente minusvalorado ou marxinado debido aos seus postulados reintegracionistas.

Eu non acredito só en que hai vida máis alá da cultura oficial de sota, cabalo e rei. Teño a certeza de que a forza das outsiders de hoxe é o futuro.

[Fotografía de Alberte Sánchez Regueiro, Distrito Xermar.]

A nai polos fillos tira

Os últimos meses foron moi duros, por diferentes razóns. A máis abismal das tristuras foi, como xa sabedes, a doenza de miña nai e a súa morte o pasado 7 de xullo.

Sinto a memoria débil e supoño que é por esa sucesión de golpes da vida. Agardo que con calma vaia apousentando e que vivencias hoxe apagadas vaian emerxendo de novo e ocupando os seus lugares. Así será.

Esta inquedanza sobre a amnesia lévame tamén a pendurar aquí a reconstrución do discurso que pronunciei o día do funeral por miña nai, 9 de xullo. Como fago case sempre, non levei un texto escrito, senón unhas notas. Isto que aquí transcribo é, pois, o resultado de pór por escrito notas e memoria, cando voltei esa noite á casa familiar. Nunca houbo fonemas que saísen da miña boca con maior emoción.

A semana pasada, miña nai díxome: "Vaite deitar, Carliños, meu meniño". Para o mes que vén vou facer 40, mais ela xa non estará para o festexarmos.

Son o máis pequeno de catro irmáns (Quico, Xan, María do Mar). Sen importar a idade, para ela éramos os meniños e a meniña.

"A nai polos fillos tira", dicía Rosalía. Mais a nosa tivo que facer tamén de pai, despois da morte tan temperán do seu mociño, o seu home, noso pai. Por iso hoxe en parte nos despedimos dos dous, da nai e do pai.

"A nai polos fillos tira". Ela viviu o sentido dese verso demasiado cedo, pois ficou orfa de pai sendo unha nena, como saben seus irmáns aquí presentes (Manolo e Pepita).

Desde a nosa familia queremos agradecer a todas as persoas que estiveron nestes días connosco, nestes momentos tan difíciles.

E queremos agradecer moi especialmente ás persoas que axudaron a nosa nai, con sensibilidade e delicadeza, durante os anos de doenza.

Di o poeta:

A nai non morre nunca,
a nai ficará sempre
xunto do seu fillo
e el, aínda vello,
será pequeniño,
feito un gran de millo.

As nais non morren nunca. Non é só que ela, pola súa fe, se vaia reencontrar con todos os que van alá. É que o seu corazón, amoroso e loitador, continuará sempre en nós. Sempre. Sempre. Sempre.

Ligazóns ao desvío para un vinte e dous de xullo

•  "As sete mortes felinas de Carvalho Calero", Jaureguizar.
• "Un Precursor no Barbanza", Pastor Rodríguez.
• "Angrois, el AVE del 'chalet con piscina'", Anxo Lugilde.

Na Feira do Libro de Rianxo

Nos últimos tempos non tiven moita actividade pública. Desculpeime por non poder participar en actos, non impulsei presentacións dos meus libros e tiven que cancelar a última hora un par de eventos xa axendados. Aínda que si fixen algunhas cousas, nada a ver coa miña enerxía habitual. O primeiro era o primeiro.

Agora tampouco terei demasiados actos. Con certeza, porque o dó precisa o seu tempo; non hai nada sen tempo. Ademais, porque a partir do 1 de setembro pasarei a vivir e traballar en Lisboa. Faga o que fixer no futuro, será diferente.

O meu último acto público en Galiza por varios meses será o do vindeiro día 19 de xullo en Rianxo. Ás 13.10 lerei o pregón da Feira do Libro, na praza Castelao. Oxalá non quente moito o sol.

A nai non morre nunca

O pasado 7 de xullo, cando pasaba pouco das tres e media, morreu miña nai. O tempo irá amainando esta dor inmensa, aínda que a súa memoria estea sempre, sempre, sempre nos nosos corazóns.

Mãe não morre nunca,
mãe ficará sempre
junto de seu filho
e ele, velho embora,
será pequenino
feito grão de milho.

(Carlos Drummond de Andrade)

A achega de Manuel Rodríguez Alonso sobre Atravesar o fantasma

Na liña do comentado onte, recupero a reseña completa que realizara Manuel Rodríguez Alonso ao meu poemario Atravesar o fantasma:

Poesía neorromántica e figurativa
Manuel Rodríguez Alonso

A poesía que expresa sentimentos e ata elementos narrativos, en definitiva romántica e figurativa, recibiu, tras a renovación das vangardas, unha crítica feroz, pois cumpría que a poesía fose pura, sen elementos narrativos, sen historia, é dicir, deshumanizada. Callón, pola contra, ofrécenos aquí unha poesía chea de humanidade, de sentimento, en definitiva, neorromántica. Por outra banda, é tamén unha poesía da comunicación de estados de ánimo, angustias e desacougos. Mais este poemario de Callón non vale por estes sentimentos e propósito comunicativo ou rehumanización, senón porque a súa literariedade, no sentido que se lle dá ao termo no formalismo ruso, é moi grande.

O libro ábrese cun poema en que o eu lírico se presenta así mesmo como contraditorio, cambiante, multiforme nunha serie de versos paralelísticos. Pode ser alien ou tatoo, eccema ou delirio, dunas ou oasis, síntese ou resto. A seguir, a primeira parte, vai dedicada ao pai morto. A infancia non é neste caso, como acontece no tópico, un paraíso perdido. Era paraíso cando estaban o pai e mais a nai, pero coa desaparición do primeiro convértese en certo xeito en inferno. Expresan ben este sentimento os poemas Prehistoria e Esas noites dos meus sete anos. En Se iso daquela non pasase o eu lírico expresa ben ese sentimento de dor pola ausencia do pai, vivida desde un presente adulto. Ao xeito dos vellos simbolistas, escribir poesía é lembrar e recrear o pasado, neste caso a morte do pai do neno, que se escribe desde a circunstancia vital do eu lírico xa adulto: Pasan os anos / xa son un home. / Mais continúo angustiado. Coma nos románticos alemáns, lembrar é sufrir.

A segunda parte do poemario (O AMOR NO PRONOME) comeza cun poema que repite case ao pé da letra outro de Pero García Burgalés (E sospeitan que por mal cavalgades…). Expresa o eu lírico a dor do que non é como a sociedade convencional quere que sexa. Aquí refírese evidentemente ao amor, mais pode aplicarse a calquera situación do que se sente diferente do que demanda a convención social.

O xogo cos pronomes é un motivo reiterado na poesía amorosa. Pensemos por exemplo no célebre poema de Salinas. Recorre con mestría Callón a este procedemento no segundo poema desta sección, especie de haiku, pola súa brevidade. Daquela é un pequeno gran poema (páx. 26). Cómpre sinalar tamén o tema do descubrimento da sexualidade na adolescencia. Mais unido a el está precisamente o tratamento da adolescencia como unha etapa especialmente difícil polas tensións que produce o tránsito de neno a adulto e xa non só na parcela sexual. Hai imaxes sobre as dores e angustias da adolescencia moi logradas como esa Ese verán / tamén o sol decidiu facer folga (páx. 27). Non falta tampouco nesta sección a ironía e mais o humor como acontece no poema Miña avoa sempre me berra desde a xanela: (páx. 30).

A terceira parte do poemario titúlase PARA UN DÍA PODER CHORAR POR ALGO. Malia a aparente tristura deste título, estamos perante unha chamada a gozar do presente ou da xuventude, aínda que sexa con dor ou persecucións. Non hai peor cousa que de vello non poder lembrar ou chorar pola xuventude perdida. Non hai que deixar pasar esa festa, aínda que moitas veces sexa a festa que permiten os tolerantes (Edéns gais doutrora). Aínda que as experiencias produzan dor hai que vivilas, telas aínda que, de novo nunha grande imaxe, sexa plantar cebolas para un día poder chorar por algo (páx. 39). Neste mundo de dores, mais tamén de vivir e gozar, malia os intolerantes, a poesía ou a literatura en xeral son unha táboa de salvación: Literaturizo o medo para afrontalo e vencelo. / Almorzo poesía para poder vivir / co esquecemento da dor que se fai palabra (páx. 40).
A penúltima parte do poemario titúlase SÍSIFO. O eu lírico recoñécese onde señorea o fracaso. Mais iso non implica non seguir desexando, vivindo, buscando o amor, pois Afrodita nace cada día (páx. 48). En definitiva, recreación do mito clásico de Sísifo. E a poesía é isto, dor, desexo, lembranza, salvación pola palabra aínda que, como ben sinala o derradeiro poema desta parte, pareza por iso que Está desfasado sentirse, afectarse. E aínda engade: Aínda que non se leve, / aquí estou, / como un adolescente/ ou un epígono de xeracións superadas (páx. 52). O neorromanticismo e mesmo a subxectividade ou a narratividade non están superadas nin son epígonos de nada nin de ninguén. É unha vía poética coma outra calquera cando a linguaxe ten calidade. E iso é o que acontece neste poemario, como xa amosamos nos parágrafos superiores.

A derradeira parte do poemario, PASAXEIRO EN TRÁNSITO, amosa a dor polo paso de tempo. O poema que abre a sección é un conxunto de interrogacións retóricas sobre este asunto: que nos darán / por non existirmos? / onde irán as palabras / que nos arrouparon? / que será da imaxe / a que cuspimos no espello? / e se nós non somos nós, quen será nós? (páx. 55). O tempo así mesmo deteriora os amores, mais o eu lírico rebélase: Nunca aspirei a ser ruína (páx. 59). En definitiva no amor, como acontecía coas cantigas medievais da coita, o amante di: Pugno, / extenuado, / por servirte (páx. 60).

En fin, pequeno gran poemario. Aínda que se toque o tema da homosexualidade isto non debe ofuscar o lector nin a crítica. Por aí vexo xa algunha referencia tópica ao asunto dalgún crítico ou crítica. Nós, tras lermos o poemario, cremos que o fundamental é que o poeta aposta, sen complexos, por unha poesía neorromántica e figurativa, que non está de moda, como se afirma no verso citado enriba. Pero esta poesía vale non pola súa sinceridade, senón polo manexo dunha rica linguaxe poética, que acada o que os formalistas rusos chamaban a literaliedade. É un canto máis ca á liberdade sexual e ao dereito a elixir no amor, aínda que tamén o sexa, ao dereito a sermos diferentes ao que marca a convención social. Se o eu lírico se sente da outra acera no poema citado, hoxe e sempre, somos moitos os que nos sentimos da outra acera por cousas tan estrañas e cotiás como ter libros na casa ou mercalos. Digo isto porque cando estou a rematar este artigo unha visita di que non sabe como me soportan os meus/as miñas por ter a casa chea de libros e ademais galegos. Vaia persoa rara e estraña! Por iso, vivamos todos os que somos da outra acera que vai desde alegrarse, se se é futboleiro, coas derrotas do Madrid, xogue contra quen xogue, a cousas máis serias como ser republicano, galeguista ou calquera outra elección que sae do que impón a convención ou o politicamente/socialmente correcto. Poemarios coma este dannos azos a todos os que nos consideramos dalgún xeito diferentes. Non esquezamos aquilo de que ser diferente é ser existente.

"Falando ás claras", por Manuel Rodríguez Alonso

Coa desaparición de Blogaliza, moitos textos importantes da cultura galega perdéronse ou pasan a estar de difícil acceso. Nunha cultura como a nosa, sen apoios institucionais nin mediáticos sólidos, todo isto supón unha enorme perda, que se suma a outras clausuras dixitais dos últimos anos.

Pola miña banda, dei recuperado só algunhas cousas. Por exemplo, gardei textos do blogue do lingüista e profesor Manuel Rodríguez Alonso, quen se tiña ocupado, con moita amabilidade, de varias obras que publiquei.

Deixo aquí a súa reseña de En castellano no hay problema, que publicou no 15 de maio de 2010:

Falando ás claras
Manuel Rodríguez Alonso

Carlos Callón reúne neste libros un feixe de artigos que publicou ao longo de varios anos no xornal Galicia Hoxe, todos eles dedicados a analizar a situación pola que vén pasando o galego nestes últimos tempos, especialmente desde os ataques que a súa normalización está a sufrir por parte de colectivos como Galicia Bilingüe ou o Partido Popular e o seu goberno.

Callón defende dun xeito apropiado o labor da Mesa pola Normalización Lingüística ante as críticas de extremismo que recibe de parte dalgúns colectivos ou mesmo de arroutados, que lle dedican outros. Os argumentos de Callón resultan convincentes.

Gústanos tamén a ironía con que están escritas moitas das páxinas do libro. Así cando se compara o comportamento da Generalitat de Cataluña, que subvenciona as traducións ao catalán das películas de Disney ou do Windows, co da Xunta, que gasta os mesmos cartos nun estudo etnolingüístico sobre a vaca. Iso si, sinala que con estes estudos, como as da vaca, a Xunta tece unha boa rede clientelar.

Sen dramatismos, mais con rigor Callón amosa como resulta imposible hoxe por hoxe tentar vivir en galego ou facer efectivo o dereito ao uso do galego en moitos espazos da Administración, nas notarías, no exército, nos bancos, en moitas grandes empresas, na sanidade. Desmonta o tópico de defensa do bilingüismo que fan institucións como Galicia bilingüe, o PP ou mesmo sectores do PSOE (como os do antigo alcalde coruñés Francisco Vázquez), que é realmente defensa do unilingüismo castelán. Sinala, con argumentos e razóns, como en Galicia non se están realmente a cumprir as normas derivadas do Estatuto de Autonomía, da Lei de Normalización Lingüística ou da Carta Europea das Linguas Rexionais ou Minoritarias. Xa dicimos, non é esta unha crítica arroutada, senón alicerzada en datos e argumentos sólidos e dunha obxectivade indiscutible.

Desmonta os tópicos repetidos por toda a prensa españolista de Galicia e de fóra de Galicia, autoridades lingüísticas (a propia RAE) ou o propio Partido Popular, como o de que está a impoñerse o galego pola forza. A mellor proba da falacia destes argumentos españolistas –que só buscan que o galego desapareza– é a análise que Callón fai dos datos que nos proporciona  a sociolingüísticia científica. Abonde con dicir que só un 25% dos centros escolares vigueses cumpría co Decreto de impartir en galego un determinado número de materias. O 75% non cumpría este Decreto e primaba, xa que logo, contra a lei, o uso do castelán.

Hai que ler con suma atención os textos que dedica á análise da última edición do Mapa Sociolingüístico de Galicia (2009), que presenta a evolución no uso do galego entre 1992 e 2004. Callón analiza os datos con obxectividade e sinala o descenso que sufriu o galego, tanto cualitativa como cuantitativamente, nestes doce anos, fronte á interpretación optimista, pouco científica e interesada do que el chama narcosociolingüística (representada por analistas como H. Monteagudo ou M. Fernández). Outros, como Pilar García Negro, denominan a narcosociolingüística, suciolingüística. Cómpre ler a Callón e comparar co que din Fernández e Monteagudo no españolista El País. O lector decidirá quen ten razón.

O relato da presentación do Mapa o ano 2009 parece un esperpento de Valle. Nin a RAG nin o Goberno galego o querían presentar e tivo que facelo a Mesa. Léase este artigo porque é indispensable para comprender moitas das cousas que están a acontecer hoxe sobre o galego en Galicia.

Por outra banda, é moi ilustrativa a situación que dá do galego en eidos como a sanidade, a xustiza, a Administración, as notarías, a empresa privada, os medios de comunicación… Certamente que a situación é grave. Rechamante é a castelanización da universidade: na Coruña só é lingua das aulas nun 8%; en Vigo, nun 16% e en Santiago, nun 20%. Non é de estrañar o comportamento dos actuais conselleiros de Educación e do Secretario Xeral de Política Lingüística, pois os dous  proceden deste mundo castelanizado da universidade galega. Por certo, a análise do que pensaba en 2008 o actual Secretario Xeral de Política Lingüística e o que fai agora hai que lela nunhas das páxinas máis brillantes e incisivas deste libro de Callón.

Pero Callón non é pesimista sobre o galego e isto é o mellor. Malia que a situación sexa preocupante e que os inimigos do galego sexan poderosos, os que defendemos o galego tamén somos moitos e contamos, se non coa razón da forza, si coa forza da razón, como dixo o outro. Aí están os movementos cívicos de defensa do galego, como a propia Mesa ou a plataforma Queremos galego, que non están polo labor da castelanización monolingüe. Ademais, Callón ofrece solucións para que o galego supere esta situación de minorización, especialmente tomadas do Plan Xeral de Normalización do Galego de 2004.

Non o di Callón, pero dicímolo nós. Desde o remate dos anos sesenta a defensa do galego únese á defensa dunha sociedade progresista, multicultural, diversa e moderna. O problema do galego xa non é agora, desde o meu punto de vista, que se relacione a nosa lingua co mundo rural e o atraso. Os inimigos do galego están tan alporizados porque hoxe a defensa do galego e o propio galego, como acontece desde o remate dos anos sesenta, son sinónimos de progresismo, antiglobalización e  superación do pensamento único dos neocon. Por iso está a sufrir o galego tantos ataques. Mais nunca foi tanta a forza do galego, posto que, como xa dicimos, defender o galego é defender o progresismo e a liberdade e a multiplicidade do pensamento e da cultura e formas de vida diferentes fronte ao pensamento único globalizador neocon.

Non hai que deixar de ler, especialmente os que nos dedicamos ao ensino, o capítulo que dedica á estandarización do galego. Callón advirte contra a tendencia a usar os termos e estruturas comúns co castelán (aparato e non aparello, alcohol e non alcol, eliminación do infinitivo conxugado etc.). Esta postura é común, por exemplo, en moitos dos nosos libros de texto para ensino primario e secundario.

Desgraciadamente esta é tamén a postura da RAG no seu último dicionario (o castelán-galego, publicado en 2004) onde aínda que, por exemplo, considera igualmente correctos os membros de parellas como aparato-aparello, vegonza-vergoña, poñer-pór e tantas outras, no exemplo sempre usa a forma común co castelán, polo que a información oculta deste dicionario aposta claramente polo termo común co castelán. Xa non digamos do xeito como este dicionario evita o uso do infinitivo conxugado nos seus exemplos ou como, contra o que di a propia Normativa, non rexistra as formas en –bel e así dá só como equivalente dos adxectivos en –ble castelán os en –ble galegos e non os en –bel (este dicionario só ofrece como equivalente do amable castelán o amable galego, mais non amábel).

Por todo o dito, nesta semana do Día das Letras Galegas temos que ler o libro de Callón. É a mellor homenaxe que lle podemos facer por estas datas de exaltación do galego á nosa lingua propia.